ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΞΟΔΙΤΩΝ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ
Από τον Έλατο κατέβηκαν στα Σάλωνα,
έφθασαν στο Χρισσό, πέρασαν από τους Δελφούς και συνέχισαν για την Αράχωβα
Ακολουθώντας τη δραματική πορεία των 1500 διασωθέντων πολεμιστών τής Φρουράς τού Μεσολογγίου, μετά την Έξοδο, μέσα από τα βουνά τής Ρούμελης με προορισμό το Ναύπλιο, έφθασα πρόσφατα στην Άμφισσα, τα τότε Σάλωνα.
Με τον πρόεδρο της Εταιρείας Φωκικών Μελετών, Γιάννη Ράμμο, και τον Ηλία Λαγγουράνη, προσδιορίσαμε τη διαδρομή που ακολούθησαν οι Εξοδίτες κατεβαίνοντας από τον Έλατο, διάσελο του ομώνυμου βουνού, κι έφθασαν στα Σάλωνα.
Είδαμε τμήματα του μονοπατιού που βάδισαν και το σημείο απ' όπου μπήκαν στην πόλη, στον παραδοσιακό σήμερα οικισμό τής Χάρμαινας, τη γοητευτική συνοικία των ταμπάκηδων.
Στη γραφική πλατεία με τον μεγάλο πλάτανο υπάρχει ακόμη η πετρόκτιστη βρύση, που ξεδίψασαν, δίπλα στο Τουλασίδι, ένα κοινόχρηστο, παλιότερα, κτήριο του 18ου αιώνα, που έκτισαν οι βυρσοδέψες για να σκεπάσουν την πηγή τής Χάρμαινας, στο οποίο σήμερα γίνεται το ξύπνημα του Στοιχειού τις Απόκριες.
Ο δάσκαλος Γιώργος Αναγνώστου και ο υπεύθυνος της Πινακοθήκης Ανθιβόλων Σπύρου Παπαλουκά, Δημήτρης Καλλίας, με συνόδευσαν σε γειτονιές τής Άμφισσας, όπου σώζονται κτήρια του 19ου αιώνα και στο ιστορικό κάστρο τής πόλης.
Ο υπερήλικας, αλλά νέος στην καρδιά, στον νου και στα πόδια, επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Φωκικών Μελετών, Γιώργος Κουτσοκλένης, από τον Ελαιώνα, συγγραφέας από τους σημαντικότερους μελετητές τής τοπικής ιστορίας, με συντρόφευσε στην επίσκεψή μου στο ιστορικό μοναστήρι τού Προφήτη Ηλία, για το οποίο έγραψε μάλιστα κι ένα βιβλίο. Εδώ υψώθηκε η σημαία τής Επανάστασης στη Ρούμελη, από τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, στις 24 Μαρτίου 1821.
Ο πρόεδρος του Επιμελητηρίου Φωκίδας, Βασίλης Αυγερινός, με ξενάγησε στη Χάρμαινα, αλλά και στο παραδοσιακό βυρσοδεψείο του, που φτιάχνει περγαμηνές, όπου μου μίλησε για την τέχνη τού βυρσοδέψη.
Ο υπεύθυνος των Γενικών Αρχείων τού Κράτους (ΓΑΚ Φωκίδας), ο φιλόλογος Δημήτρης Παλούκης, μου έδωσε το σημαντικό δημοσίευμά του για την πορεία των Εξοδιτών από το Μεσολόγγι μέχρι το Ναύπλιο και μου μίλησε για το πέρασμά τους από τη Φωκίδα.
Ο ιδιοκτήτης τού θαυμάσιου καφέ τής Χάρμαινας, Ηλίας Πότσιος, μου μίλησε για τις πηγές τής Χάρμαινας, με βοήθησε στη φωτογράφηση και μου διέθεσε πολλά στοιχεία για την περιοχή.
Οι Εξοδίτες έμειναν στα Σάλωνα 4 - 5 μέρες, μαζί με τα λεγόμενα "έξω σώματα", δηλαδή τα στρατιωτικά τμήματα, που ήταν στρατοπεδευμένα εκεί και δεν πήραν μέρος στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Όταν οι Εξοδίτες αντιλήφθηκαν ότι προσπαθούσαν να τους πείσουν να μείνουν κι άλλες μέρες για να τους πουλάνε τα αιγοπρόβατα που είχαν αρπάξει από τη γύρω περιοχή, έφυγαν εξαγριωμένοι.
Τράβηξαν για το Χρισσό, όπου έμειναν τρείς μέρες στρατοπεδευμένοι πιθανόν κάτω από το χωριό, στην αρχή τού απέραντου ελαιώνα, όπου τότε υπήρχε αρκετός ελεύθερος χώρος δίχως δέντρα, όπως βλέπουμε σε φωτογραφίες τού τέλους τού 19ου αιώνα.
Στο Χρισσό, όπως γράφει ο Κασομούλης, τους καλοδέχτηκαν. Μέχρι κι απ' την Αράχωβα ήρθαν με τρόφιμα για να τους ευχαριστήσουν. Όμως, την τρίτη μέρα κατέφθασαν κι εδώ τα "έξω σώματα" από τα Σάλωνα με τα κοπάδια τους.
Την επομένη οι Εξοδίτες ξεκίνησαν για την Αράχωβα. Πέρασαν από το Καστρί, το χωριό που βρισκόταν πάνω στους αρχαίους Δελφούς, πριν αρχίσουν οι ανασκαφές από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, το 1892, και οι κάτοικοί του μετακινηθούν δυτικότερα και ιδρύσουν τους σημερινούς Δελφούς.
Ο πρόεδρος του Χρισσού, Αστερινός Δημητρίου, ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου, Μέγας Πέτρου, η δρ Βιολέττα Δαραδήμου, συγγραφέας ενός ογκώδους, άρτιου βιβλίου για την ιστορία τού Χρισσού, καθώς και η φιλόλογος Νάνσυ Ζαχαροπούλου, μου έδωσαν πολλές πληροφορίες για την περιοχή και με βοήθησαν να εντοπίσω το μονοπάτι και τα σημεία, που συνδέονται με τη διέλευση των Εξοδιτών από το Χρισσό.
Στους Δελφούς πολύτιμη ήταν η συμβολή τού συλλέκτη Γιάννη Χριστόπουλου, ο οποίος μου έδωσε σημαντικές πληροφορίες και μου διέθεσε παλιό φωτογραφικό υλικό, του 19ου και των αρχών τού 20ου αιώνα, που απεικονίζει την περιοχή όπως ήταν πλησιέστερα στην εποχή που πέρασαν οι Εξοδίτες.
Όλους τους παραπάνω, τους ευχαριστώ θερμά για την ουσιαστική βοήθειά τους στο έργο μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Δήμο Δελφών και προσωπικά στον Δήμαρχο Παναγιώτη Ταγκαλή, στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου Νίκο Κατσικούδη και στη Γραμματέα Χρύσα Κωνσταντίνου, για την ευγενική φιλοξενία, την παροχή σημαντικών εκδόσεων για την περιοχή και την υπόδειξη των κατάλληλων μελετητών τής τοπικής ιστορίας.
Ξεχωριστά ευχαριστώ πολύ τη δημοσιογράφο Άννα Σταφιδά, που μου άνοιξε τον δρόμο τής συνεργασίας μου με τον Δήμο Δελφών, μιας αποδοτικής συνεργασίας, που συμβάλλει σημαντικά στην ολοκλήρωση της έρευνάς μου πάνω στα βήματα των Εξοδιτών, για την παραγωγή σειράς ντοκιμαντέρ με θέμα το Μεσολόγγι (πολιορκίες, Έξοδος και πορεία των διασωθέντων Εξοδιτών μέχρι το Ναύπλιο).
Η έρευνα θα συνεχιστεί στον γειτονικό νομό Βοιωτίας, από την Αράχωβα και το Ζεμενό στο Κιριάκι, στη Μονή Οσίου Σεραφείμ Δομβούς, στα Χόστια (Πρόδρομος) και στη Δομβραίνα.
Μάκης Εξαρχόπουλος
Στις φωτογραφίες διακρίνεται το μονοπάτι από το οποίο μπήκαν οι Εξοδίτες στα Σάλωνα, το Τουλασίδι, το κτήριο με τα τοξωτά ανοίγματα και δίπλα του η βρύση στη Χάρμαινα.
