Ο Μήτρος Δεληγιώργης κατά την τελευταία Γ’ πολιορκία είχε ορισθεί Φρούραρχος της Πόλεως, ενώ διετήρησε και τα καθήκοντα από το 1821, ως Φροντιστής του Πολέμου και Αρχηγός Πυροβολικού. Υπό την τελευταία ιδιότητα, κατ’ ευτυχή συγκυρία, μας “κληροδότησε” κατάλογο με τα ονόματα των Πυροβολητών (ή Πυροβολιστών), ως επί το πλείστον παλαιών ναυτικών Μεσολογγιτών, ανερχομένων σε 240.

Ο πολύτιμος κατάλογος του Δεληγιώργη, τον οποίο διέσωσε ο Κ. Στασινόπουλος, αποτελεί τρόπον τινά το επίσημο μητρώο των πυροβολητών, που καταρτίσθηκε περί το τέλος της Γ’ Πολιορκίας και περιλαμβάνει, ωστόσο, μόνο τα αρχικά 18 (συν την “Πόρτα”) κανονοστάσια και τη θέση του καθενός πυροβολητή, καθώς και τη διάρκεια της υπηρεσίας του.

Είναι καλλιγραφικά γραμμένος από τον γραμματικό του Αθανάσιο, τον “λογιώτατον”, όπως τον αποκαλεί ο Δεληγιώργης και ο οποίος έπεσε κατά την Έξοδο, και έχει όπως παρακάτω:

1. Κανονοστάσια και Πυροβολητές του Φρουρίου

α. Κανονοστάσιον Ελαιοτριβείου Νο 1^ον από 20 Απριλίου

β. Κανονοστάσιον Σκιπιταρέικα[1] Νο 2 και από 9 Απριλίου

γ. Τάπια Κλείσοβας[2] Νο 3 από 1 Απριλίου

 δ. Τάπια[3] Νο 4 από 1 Απριλίου

 ε. Τάπια[4] Νο 5

 στ. Τάπια Νο 6 Μονταλαμπέρ από 1 Απριλίου

 ζ. Κανονιοστάσιον[5] Νο 7 από 1 Απριλίου

η. Τάπια Μακρή Νο 8 από 1 Απριλίου και κανονιέρα όπου κυτάει εις το χανδάκι της Λουνέττας

θ. Λουνέττα[6] Νο 9 από 1 Απριλίου

ι. Κανονοστάσιον[8] Νο 10 από 1 Απριλίου

ια. Τάπια Παναγίας[9] Νο 11 από α’ Απριλίου

ιβ. Τάπια Μεγάλη[10] Νο 12 από 1 Απριλίου

ιγ. Τάπια Αγίου Νικολάου[11] Νο 13 από 1 Απριλίου

ιδ. Κανονοστάσιον Terribile[12] No 14 από 1 Απριλίου

ιε. Τάπια[13] Νο 15 από 1 Απριλίου

ιστ. Κανονοστάσιον[14] No 16 από α’ Απριλίου και Κατσαδόρου

ιζ. Κανονοστάσιον Ανανία[16] No 17 από την α’ Απριλίου

ιη. Κανονοστάσιον Μαρμαρούς[17] No 18 από 28 Απριλίου

ιθ. Πόρτα από 1 Απριλίου

κ. Εις τον τζιπχανέ (αποθήκη πυρομαχικών) από 1 Απριλίου

Εδιορίσθην παρά της Εξ. Επιτροπής να στείλω τρεις στρατιώτας από το σώμα μου, προς περισσοτέραν ενδυνάμωσιν του τζιπχανέ (αποθήκη πυρομαχικών) και έστειλα τους ανωτέρω τρεις και στέκουν πάντοτε.

κα. Όσους έχω μαζί μου από α’ Απριλίου

3. Απώλειες Πυροβολητών

Οι πυροβολητές κατά την Γ’ Πολιορκία και την Έξοδο υπέστησαν  τη μεγαλύτερη φθορά, κατά τον ανωτέρω κατάλογο, συνταχθέντα προσωπικά από τον Δεληγεώργη. Από αυτούς πάλιν 104 έχουν πέσει κατά την Έξοδο. Αλλ’ ο κατάλογος των φονευθέντων, επειδή γράφτηκε μεταγενέστερα, από μνήμης, δεν έχει την ενημερότητα του μητρώου των Πυροβολητών. Ωστόσο, δεν αναφέρονται στο Μητρώο ονόματα περιλαμβανόμενα στον κατάλογο. Ίσως αυτοί προσελήφθησαν αργότερα. Έχει δε ως εξής:

«Όσοι εσκοτώθησαν από το Πυροβολικόν Σώμα εις την πολιορκίαν του Μεσολογγίου».

1. Μίτζος Τζητζημάκος
2. Μίτζος Γκόρπας
3. Θωμάς Μπασκαλής
4. Ανδρέας Μπασκαλής
5. Σπύρος Μπασκαλής
6. Σπύρος Στ. Παπουτζής
7. Παύλος Μοραϊτάκης
8. Γιανακούτζιος Ν. Αναστασίου

(αξιωματικός)

9. Παναγιώτης Σαράντης
10. Κοσταντίς Λιανοπούλης
11. Μιχάλης Πρεβεζάνος
12. Γιάνος Σμαϊλογιάνης
13. Γρηγόρης Κατραμάδος
14. Παύλος Παπακαλός
15. Νικολός Μπουρνοπούλας
16. Σπύρος Κουρκουμέλης
17. Γεώργιος Τερζέλης
18. Γεώρ. Γουλιμής
19. Ιωάν. Καλαμπαλίκης
20. Αλεξανδρής Μαντάς
21. Νικολάκης Τζητζηλόνης
22. Αναστ. Γουντελίνης
23. Κοστ. Γεραντόνης
24. Γαλάνης Καπουράλος
25. Αθανάσιος Καπουράλος
26. Κοσταντίς Μπίτσος
27. Σπύρος Κορογιάνος
28. Γιάνος Ντάτζικας (αξιωματικός)
29. Παύλος Ντάτζικας (αξιωματικός)
30. Αποστόλης Ντάτζικας
31. Γιάνος Κακοκάλας
32. Πέτρος Ραυτάκος
33. Μίτζος Σένγκος (αξιωματικός)
34. Δημήτρης Αράπης
35. Μίτζος Ραζίς
36. Χρηστόφορος Γιαννιάς
37. Ο Λογιώτατος Γραμματικός
38. Γεροβασίλης
39. Χρήστος Τζεκούρας
40. Σπύρος Γ. Θεοφίλου
41. Παντ. Παπαναγιώτης
42. Σωτήρης Χρυσικόπουλος
43. Δημητρ. Στάικος (αξιωματικός)
44. Ανδρ. Ιω. Παπανδρέου
45. Κοσταντής Καρβούνης
46. Αθανάς. Κοκορέμπας
47. Ν. Δελαλής
48. Βλάχος Σπάτας
49. Γιάνος Πράσινος
50. Υιός Αλητζερίνου
51. Κοστ. Θεολόγος
52. Μίτζος Κατζιβόλης
53. Ν. Στραβοκέφαλος
54. Κ. Στάμο Χήρας
55. Ανδρέας Χρηστάκης
56. Ν. Μορδούλης
57. Φ. Χειλάς
58. Τζιαντής Θεωλόγος
59. Αποστόλ. Στραβοκέφαλος
60. Κοσταντής Κοτσάνης
61. Κανέλος Κυργιάκης
62. Ανδρέας Α. Παλαμάς
63. Γ. Μαστρογιάννης
64. Γιάνης Σούστας
65. Γιάνης Γαλατιανός
66. Μίτζος Καλίβας
67. Σταύρος Σμυρνιός
68. Γεώργιος Χαντζίς
69. Χαντζής Στρασλής
70. Παναγ. Χρισικού (αξιωματικός)
71. Υιός Κοντογώγου
72. Αντώνης Σκαφιδιάς
73. Ν. Μαράτος
74. Αναστ. Α. Προκόπις
75. Γ. Αϊβαλιότις
76. Ν. Μπαρλέρμπας
77. Τσιούκαρος
78. Σπύρος Σαρδής
79. Πάνος Ν. Παπακαλού
80. Χατζίς Αϊβαλιότις
81. Θεόδ. Μπογιανζόπουλος
82. Διονύσιος Κούμας
83. Χρήστος Ζαχαριάς
84. Αποστόλης Κακλαμάνος
85. Τριαντάφυλλος Βραχωρίτης
86. Τρομπόνης
87. Παναγ. Αν. Παπακαλού
88. Γιαννάκης Παπαγιωργάκης
89. Σπύρος Μαράτος
90. Ν. Ποδηματάς
91. Γιάνης Μαλής
92. Γεράσιμος Τζιόρνας
93. Σπύρ. Ορφανός (αξιωματικός)
94. Στάμος Μαργαρίτης
95. Γεώργιος Χίτης
96. Παναγιώτης Γούναρης
97. Γεώρ. Μαράτος (αξιωματικός)
98. Ανδρέας Μαλνταβίνας
99. Χρήστος Κοντόπουλος
100. Βασίλης γυνεκάδελφος Αν. Κοστόπουλου
101. Γεώρ. Αραπούλης
102. Δεντραμής Κότζιαρης
103. Μίτζιος Βοϊνού
104. Αναστάσις Στεφάνου
105. Παναγ. Χημάρας (αξιωματικός)
106. Ιωάν. Μπαμπίλης
107. Γεράσιμος Χαρατσιάρης
108. Μαυρομάτης Μαντάς
109. Σπύρος Σπέης
110. Αναστάσιος Αϊβαλιότης
111. Γιάνης Αϊβαλιότης
112. Κωσταντίς Λιτροβιάρης
113. Παντελέος Λιός
114. Κοσταντίς Τζήλαγας
115. Κοτούλας
116. Ν. Μαγουλής
117. Δετούλας Ταμπάκης
118. Πέτρος Σκαλτσιάς
119. Ψιχογιός Παν. Κορφιάτη
120. Αποστόλης Ραζίς
121. Γεράσ. Ιγγλέζος (αξιωματικός)
122. Κατζιάμπης
123. Γιάννος Κ. Μαστραντόνης
124. Αδελφός του Αντώνης
125. Α. Δεληγιώργης (αξιωματικός)
126. Αναστάσιος Καραγιάννης
127. Αδελφός του
128. Φίλιππας Μαλνταβίνας
129. Βασίλης Βραχωρίτισας
130. Κοσταντίς Παξινός
131. Μίχος Φρανγγήσκου
132. Φρανγκούλη αδελφός του
133. Μίτζος Ντέρης
134. Ασιμάκης Βοϊνού
135. Λιόντος Κοψιδάς
136. Αθαν. Μπαρμπεράκης
137. Αντώνης Πρωτόγερος
138. Γιανάκης Μαντζόρος
139. Θεόφιλος Φ. Θεοφίλου
140. Ιωάννης Μοσκολιός
141. Βασίλης Σούστας
142. Σπύρος Μποχόρης

143. Μορογιάνος

4. Πυροβολητές των Νησίδων

Οι πυροβολητές, οι υπηρετήσαντες υπό τον Αναστάσιο Παπαλουκά στον Προκοπάνιστο και Βασιλάδι, από 1 Απριλίου 1825 μέχρι της πτώσεώς τους, ήταν κατά τον μεταγενέστερα, ήτοι την 20 Οκτωβρίου 1846, συνταχθέντα υπό τούτου κατάλογο, οι εξής:

5. Ειδική αναφορά γίνεται για τον Ιταλό φιλέλληνα Αρχιπυροβολητή Τζιακομούτζι Πασκουάλε (Giaccomuzzi Pasquale) από το Καστελνόβο της Σαρδηνίας. Ήταν υπαξιωματικός του πυροβολικού στα υπό τον Ναπολέοντα στρατεύματα του Πεδεμοντίου. Αναμίχθηκε στο φιλελεύθερο κίνημα του 1821 στην πατρίδα του, διωκόμενος κατέφυγε στην Ισπανία, όπου πολέμησε στο πλευρό των Συνταγματικών και αιχμαλωτίσθηκε από τους Γάλλους. Στο Μεσολόγγι τον εντοπίζουμε την 1η Σεπτεμβρίου 1825 ως αρχιπυροβολητή ντάπιας με 9 πυροβολητές και 5 πυροβόλα.

Αργότερα, τοποθετήθηκε στο Βασιλάδι και κατά την πτώση του διασώθηκε, όπως και κατά την Έξοδο της Φρουράς. Εν συνεχεία, επανήλθε στο Τακτικό Σώμα του Φαβιέρου και έλαβε μέρος στις μάχες Χαϊδαρίου και Ακροπόλεως. Μετά την απελευθέρωση, παρέμεινε στην Ελλάδα ως Λοχαγός και πέθανε στο Ναύπλιο στις 25 Ιανουαρίου 1845. Το Μεσολόγγι τον τίμησε δίδοντας το όνομά του σε δρόμο της πόλης.

6. Επάκτια πυροβολεία

Μετά την εγκατάλειψη των νησίδων της λιμνοθάλασσας Άη-Σώστη και Προκοπανίστου το πρώτο 10ήμερο Ιουλίου 1825 και την είσοδο σε αυτή εχθρικού στολίσκου, εκδόθηκε η παρακάτω διαταγή:

«Αριθ. 1155

Κόπια

Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος

Η Διευθύνουσα τα της Δυτικής Ελλάδος Επιτροπή

Επειδή ο εχθρός κατόρθωσε να εμβάση εις την λίμνην του Μεσολογγίου λαντζόνια, και επειδή είναι ανάγκη δια τούτο να οχυρωθώμεν και προς το μέρος της θαλάσσης, κατά την κοινήν απόφασιν και όλων των ενταύθα Γενναιοτάτων οπλαρχηγών,

Διατάττει

Αον. Ο Φρούραρχος του Μεσολογγίου (Μήτρος Δεληγιώργης), ο Λιμενάρχης του Μεσολογγίου και ο καπετάν Παναγιώτης Ραφτάκος διορίζονται αρχηγοί της δια θαλάσσης οχυρώσεως.

Βον. Ούτοι θέλουν λάβει εκείνα τα μέτρα, δια των οποίων ο εχθρός να αποκρουσθή και να μην επιτύχη εις τους ολεθρίους σκοπούς του, δηλ. να ενδυναμώσουν καλώς όλον τον παράλιον και να κάμουν ό,τι άλλο αποβλέπει εις την σωτηρίαν της πόλεως προς το μέρος της θαλάσσης.

Γον. Την οχύρωσιν ταύτην χρεωστούν οι ρηθέντες να την βάλουν εις πράξιν όσον τάχιστα, διότι η παραμικρά αναβολή μας βλάπτει μεγάλως.

Έτσι, σύμφωνα με τον Κ. Στασινόπουλο, κατασκευάσθηκαν στις 12 Ιουλίου 1825 επτά κανονοστάσια, για να προστατεύουν το Μεσολόγγι από το μέρος της θάλασσας. Το ένα ήταν στον Ανεμόμυλο, το ιστορικό νησάκι, το οποίο βρισκόταν στην αρχή της σημερινής οδού Τουρλίδας, τα δε άλλα ανεγέρθηκαν στην Δ. Παραλία της πόλης. Ήτοι της Δουγάνας,, της Μπολάκαινας προς το σπίτι του Γεροβάλβη, του Μπούρμπαχη προς το σπίτι του Γουλιμή, όπου η Οικονομική Εφορία, και του Γιαξίμη μεταξύ του σπιτιού Γιαξίμη και των θεμελίων Σποντή. Και συνεχίζει ο Κ. Στασινόπουλος «Αρκτικώτερον δε αυτών ήρχοντο τα δύο άλλα, περί των οποίων δεν ηδυνήθην επίσης να λάβω πληροφορίας».

7. Πυροβολητές επάκτιων κανονοστασίων

Στον κατάλογο, γραμμένο με τα χέρια του Δεληγεώργη και επιγραφόμενο «καταγραφή των υπό την οδηγίαν μου φονευθέντων Μεσολογγιτών κανονιέρων εις την Έξοδον κατά τας 10 Απριλίου 1826», αναφέρονται τα ονόματα των υπηρετησάντων μόνο εις τα τέσσαρα επάκτια κανονοστάσια.

α. Κανονοστάσιον Δουγάνας

 β. Κανονοστάσιον Μπολάκαινας

γ. Κανονοστάσιον Ανεμομύλου

δ. Κανονοστάσιον Μπούρμπαχη

ε. Κανονοστάσιον Γιαξίμη

Και ο Κ. Στασινόπουλος συμπληρώνει: «Εκτός όμως των κανονοστασίων υπερήσπιζαν το φρούριον και πάσσαρες[18] ωπλισμένες. Εις κατάλογον του Αρχηγού του Πυροβολικού, περί των γενομένων δαπανών κατά την τελευταίαν πολιορκίαν, σημειώνεται «δι’ όσες πάσσαρες αρματώθησαν και στέκονται εις τις άκρες του φρουρίου και βάρδα κόστες». Ο δε Τρικούπης γράφει, ότι «κατά την πρώτην πολιορκίαν εφύλατταν πάντοτε τας δύο άκρας της τάφρου δύο κανονοφόροι».

8. Αριθμός και διαμέτρημα πυροβόλων

«Το φρούριον του Μεσολογγίου έφερε», κατά τον Τρικούπη, «σαράντα οκτώ κανόνια σιδηρά, διαφόρου ολκής μέχρι 48 λιτρών, και τέσσερες βομβοβόλους, εξ ων οι δύο είχαν διάμετρον 10 δακτύλων και οι άλλες, η μεν 5, η δε 4 2/5. Είχε επίσης το περίφημον κανόνι coulevrine,[19] που εδώρισε ο Αρχιεπίσκοπος Ιγνάτιος και εχειρίζετο ο γενναίος πυροβολητής Αναγν. Ράπεσης, ο επικληθείς δια τούτο Κολομπρίνης”.

9. Γενικώς, το Πυροβολικό της Φρουράς του Μεσολογγίου διεδραμάτισε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, κυρίως κατά την τελευταία Πολιορκία, ενώ ο αριθμός των πυροβόλων είχε υπερδιπλασιασθεί εν σχέση με την Α’ Πολιορκία, χάρη στην αποστολή 24[20] στις αρχές του 1823 από τον Αρχιεπίσκοπο Ιγνάτιο της Ουγγροβλαχίας και σχολάζοντα στην Πίζα της Ιταλίας. Συμπληρώνουμε ότι από τους αρχικώς (Απρ. 1825) 240 πυροβολητές, οι διασωθέντες ήταν περίπου 40 όταν με τον άξιο αρχηγό τους Μήτρο Δεληγιώργη ανέλαβαν στις 8 Μαΐου 1826 τη φρούρηση του Μπουρτζίου στο Ναύπλιο.

Βιβλιογραφία – Πηγές

• Αγγελόπουλος Γ., Περί της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Τόμ. Α, σ. 269-281, 1909.
• Αιτωλοακαρνανική και Ευρυτανική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 2006.
• Ακαδημίας Αθηνών, Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, Τόμ. 5, τεύχ. 1-3, Αθήναι 1963-1974.
• Αλεξανδροπούλου Σπ., Νότια Αιτωλία, Αθήνα 1993.
• Αντωνιάδης Αντ., Μεσολογγιάς, Έπος Ιστορικόν, Αθήναι, 1876.
• Αργυρόπουλος Π., Η εν τη Δυτική Ελλάδι Επανάστασις του 1821…, Αθήναι 1926.
• Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1831 (Έκδοσις Βιβλιοθήκης της Βουλής, Τόμ. I-II).
• Αρχείον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος, Αθήναι 1884.
• Αρχείον Μαυροκορδάτου, τόμος 5ος, Αθήναι 1963-1986, Εκδόσεις Ακαδημίας Αθηνών, Επιμέλεια Εμμ. Πρωτοψάλτη.
• Αρχείον Δ. Ρώμα, τ. 1, 2, Αθήναι 1906.
• Βακαλόπουλος Απ., Η Επαναστατημένη Ελλάδα 1826-1829, Θεσ/νίκη, 1976.
• Βλασσόπουλος Νικ., Το Ναυτικό του Μεσολογγίου τον 18ο αι., Πειραιάς 2005.
• Βυρωνική Εταιρεία Ι.Π. Μεσολογγίου, Οδηγός για τα Μνημεία του Κήπου των Ηρώων, Αθήνα 1999.
• Γενικά Αρχεία του Κράτους.
• Γενική Εφημερίς της Ελλάδος.
• Γιακουμής Γ., Γιακουμής Π., Κατσένης Ν., Μεσολόγγι, έκδοσις Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήναι 1976.
• Δεληγιάννης Κανέλλος, Απομνημονεύματα, τ. 1-3, Αθήναι 1957.
• Δραγούμης Ν., Απομνημονεύματα, Αθήναι 1973.
• Δροσίνης Γεώργιος, Πρόλογος στο, Ιωάννου-Ιακώβου Μάγερ, Ημερολόγιον της Πολιορκίας του Μεσολογγίου, 1825-1826.
• Εγκλυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα.
• Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, ΙΓ, Αθήνα 1975.
• Ελευθεροτυπία, Ιστορικά, 10 Απρ. 2003.
• Ελληνικά Χρονικά, Ι.Ι. Μάγερ, Μεσολόγγιον, 1 Ιαν. 1824-20 Φεβ. 1826.
• Ευαγγελάτος Χρ. Ιστορία του Μεσολογγίου, Αθήναι 1959.
• Θεοφανίδης Ιω., Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού κατά την Επανάστασιν του 1821, Αθήναι 1932.
• Ιωαννίδης Ιω., Πολιορκίαι, Έξοδος και Ηρώων Μεσολογγίου, Αθήναι 1926.
• Κασομούλης Ν., Ενθυμήματα Στρατιωτικά…, Αθήναι 1939-1942.
• Κόκκινος Α. Διον., Η Ελληνική Επανάστασις, τρίτη έκδοσις, τόμ. 1-12, 1956-1960.
• Κολόμβας Νικ. Αθανάσιος Ραζή-Κότσικας, Μεσολόγγι 2006.
• Κολόμβας Νικ., Η εποποιία της Κλείσοβας, Γ’ Έκδοση, Αθήνα 1994.
• Κολόμβας Νικ., Μεσολόγγι (1821-1829). Οι Αθάνατοι Πρόμαχοι, Αθήνα 1998.
• Κουτσονίκας Λάμπρος, Γενική Ιστορία της Ελληνικής Επανατάσεως, Αθήναι 1863.
• Κώνστας Κ., Ιστορικά Έγγραφα Μεσολογγιτών της Εξόδου, Αθήναι 1969.
• Λάππας Τάκης, Νεκρολογίες Αγωνιστών, Αθήνα 1960.
• Μακρής Νικόλαος, Ιστορία του Μεσολογγίου, Μεσολόγγιον 1908.
• Μαρούλης Οδ., Η Τελευταία Πολιορκία του Μεσολογγίου. 15 Απριλίου 1825 – 10 Απριλίου 1826, Αθήναι 1926.
• Μεταξάς Κων/νος Ιστορικά Απομνημονεύματα της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αργοστόλιον 1878.
• Μιχαλόπουλος Φάνης, Οι τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου, Αθήναι 1957.
• Μίχος Αρτ., Απομνημονεύματα της Β’ πολιορκίας του Μεσολογγίου, Αθήναι 1883.
• Παπαγιάννης Γεώργιος, Αι τρεις Μεγαλύτεραι Συμφοραί των Ελλήνων κατά τον Ιερόν Αγώνα, Αθήναι 1978.
• Παπαδόπουλος Στέφανος, Η Επανάσταση στην Δυτική Στερεά (1826-1832), Θεσσαλονίκη 1962.
• Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, Μεγάλες Μάχες, Μεσολόγγι, τ. 12, Αθήνα 2003.
• Πετρονικολός Α. Κ., Το ’21, Αθήναι 1976.
• Πετρόπουλος Κ., Μεσολογγίτικες Εθνικές Δόξες, Αθήναι 1971.
• Πρωτοψάλτης Εμμ. Γ., Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, 1825-1826, Αθήναι 1963.
• Ράγκος Ι., Μελέτη περί της Ιεράς Επαναστάσεως, Αθήναι 1902.
• Ραζή-Κότσικας Ιω., Συμβολή εις τας πολιορκίας του Μεσολογγίου, Αθήναι 1932.
• Σίψας Μάριος, Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων, τ. 1-4, Αθήνα 1982.
• Σπυρομίλιος, Απομνημονεύματα Β’ Πολιορκίας του Μεσολογγίου, Αθήναι 1926.
• Σπυρομίλιος, Χρονικό του Μεσολογγίου, 1825-1826, Αθήναι 1969.
• Στασινόπουλος Κ., Οι Μεσολογγίται, Αθήναι 1926.
• Στασινόπουλος Κ., Το Μεσολόγγι, Αθήναι 1925.
• Στασινός Μικρούλης, Ιστορία της Δ.Χ.Ε., εν Μεσολογγίω 1824.
• Σώκος Α., Αδελφότης Φιλοδικαίων, Μεσολόγγι 1825-1826, Αθήναι 1971.
• Τρικούπης Σπ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1879.
• Τσατσάνης Γεωργ., Δυτικορουμελιώτες Αγωνιστές του ’21, Αθήνα 2005.
• Τσίντζος Στεφ., Μεσολόγγι, Κοιτίς της Ελευθερίας, Αθήναι 1936.
• Φιλιππόπουλος Νικήτας, Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου, Αγρίνιο 2003.
• Φωτιάδης Δημ., Μεσολόγγι, Αθήναι 1965.

[1] Κανονοστάσιο Δρακούλη (προς τιμήν του Ιθακήσιου Εκατόνταρχου του Ιερού Λόχου Σπυρίδωνος Δρακούλη, ο οποίος έπεσε ηρωικά μαχόμενος στο Δραγατσάνι τον Ιούνιο 1821).

[2] Κανονοστάσιο Κανάρη.

[3] Κανονοστάσιο Σκεντέρμπεη (οι υιοί Μαντά ήταν 2)

[4] Κανονοστάσιο λόρδου Σέφφιελδ.

[5] Κανονοστάσιο Ρήγα.

[6] Κανονοστάσιο Γουλιέλμου της Οράγγης.

[7] Ενδεχομένως εκ παραδρομής γράφτηκε Μυκωνιάτης αντί του ορθού Κυδωνιάτης (Αϊβαλή), με βάση ότι άριθμός Κυδωνιατών.

[8] Κανονοστάσιο Α. Κοκκίνη.

[9] Κανονοστάσιο Επισκόπου Ιγνατίου.

[10] Κανονοστάσιο Μπότσαρη.

[11] Κανονοστάσιο Κοραή.

[12] Κανονοστάσιο Φραγκλίνου.

[13] Κανονοστάσιο Γουλιέλμου Τέλλου.

[14] Κανονοστάσιο Κοτσιούσκου.

[15] Ο Στραβοκέφαλος μετωνομάσθη κατόπιν Λυμπεράκης.

[16] Κανονιοστάσιο Κυριακούλη. Ελέγετο του Ανανία, διότι είχεν εκεί την καλύβην του καλόγηρος, φέρων το όνομα τούτο.

[17] Κανονοστάσιο Σαχτούρη ή Μαρμαρούς (νησίδα), το πρώτον αριστερά (Δυτικά).

[18] Διευκρινίζεται ότι οι Μεσολογγίτες κανονιοφόρες πάσσαρες και μίστικα, αλλά και γολέτες, σύμφωνα με τα ΓΑΚ, που είχαν αναλάβει τον έλεγχο της λιμνοθάλασσας, αλλά ενίοτε ναυμάχησαν και εκτός αυτής, υπερέβαιναν τις 10 με πληρώματα κυμαινόμενα από 10 έως 20 άνδρες.

[19] Για την λέξη αυτή, τα εξής σημειώνει το λεξικό του Larousse: Αρχαίον κανόνι χειροκίνητον ή τοποθετημένον επί κιλλίβαντος, μακρύτερον και λεπτότερον των σημερινών. Το κανόνι τούτο ήτο των 48 λίτρων.

[20] Αρχ. Μαυρίτου τόμ. 5 – τεύχ. Ι, Αθήνα 193, σ. 119.

Γράφει ο Ιωάννης Κατσαβός
Αξιωματικός ΠΝ, Συγγραφέας, Ερευνητής, Ιστορικός

aitoloakarnania.gr