Στο ογκώδες βιβλίο με τίτλο «Η οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων (Θεσσαλία – Πιερία – Ευρυτανία – Ναυπακτία – Δυτ. Φωκίδα και άλλα όμορα)» του φιλολόγου και διδάκτορα ιστορίας της Εκπαιδεύσεως Θεοδώρου Α. Νημά περιλαμβάνονται αναλυτικά στοιχεία (ονόματα κατοίκων, κτηνοτροφία, γεωργική παραγωγή, φόροι κ.ά.)  για πολλά χωριά και οικισμούς και της επαρχίας Ναυπακτίας, η οποία υπαγόταν στο Σαντζάκι Τρικάλων, καθώς και για άλλες περιοχές (Τριχωνίδα, Βραχώρι, Βόνιτσα κλπ) του Νομού

Του Δημήτρη Στεργίου

Τρανή έκπληξη μού επεφύλαξε η ανάγνωση του υπ΄αριθμόν 24  ογκώδους βιβλίου της σειράς «Κείμενα και Μελέτες» του Φιλολογικού Ιστορικού Λογοτεχνικού Συνδέσμου «Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων.

Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα έργα του φιλολόγου και διδάκτορα ιστορίας της Εκπαιδεύσεως, φίλου, συνεργάτη και συναδέλφου εν φιλολογία Θεοδώρου Α. Νημά με τίτλο «Η οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων (Θεσσαλία – Πιερία – Ευρυτανία – Ναυπακτία – Δυτ. Φωκίδα και άλλα όμορα)» και με υπότιτλο «Ονόματα κατοίκων, κτηνοτροφία, γεωργική παραγωγή, φόροι κ.ά.».

Το ογκώδες αυτό βιβλίο των 744 σελίδων, που κυκλοφορεί ήδη από τον εκδοτικό οίκο Κ και Μ. Σταμούλη  (Π. Γερμανού – Ιωάννου Μιχαήλ 2, 5436 22, Θεσσαλονίκη,  τηλ. 2310 264748, 6946461460 ή Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.)  είναι καρπός πολύχρονης κοπιαστικής μεταφραστικής εργασίας και μελέτης και πραγματεύεται την οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων, το οποίο τότε περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση, δηλαδή ολόκληρη τη Θεσσαλία, την Πιερία έως τον Αλιάκμονα προς Βορράν, τα όμορα προς τη Θεσσαλία χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, το Μέτσοβο και τα υπαγόμενα σ’ αυτό χωριά της Ηπείρου, την Ευρυτανία, τη Ναυπακτία και μερικά χωριά της Δυτικής Φωκίδας.

Η έκπληξή μου και προφανώς και των συντοπιτών μου  της περιοχής Ναυπάκτου συνίσταται στη διαπίστωση στο βιβλίο απογράφονται και πάνω από 40 γνωστούς,  αταύτιστους και διαλυμένους οικισμούς καθώς και πολλές άλλες περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας, όπως Τριχωνίδα, Κράβαρα, Βραχώρι κλπ).

Σημειώνεται ότι το βιβλίο αυτό έχει ιδιαίτερη ερευνητική σημασία  και για τον Νομό Αιτωλοακαρνανίας καθώς η απογραφή αυτή είναι καταχωρημένη με την παλιά τουρκική γραφή (αραβική) στο Κατάστιχο αρ. 859, που φυλάσσεται στην Άγκυρα και έχει εκδοθεί φωτομηχανικά αλλά και μεταγραμμένο στη νέα τουρκική γραφή, χωρίς τα ονόματα των Χριστιανών κατοίκων που υπάρχουν σ’ αυτό, από τους Melek Delilbaşi και Muzaffer Arikan το 2001.

Η απογραφή του χωριού Μπερίστα (Περίστα) Ναυπακτίας

Εκπλήσσουν τα αναλυτικά στοιχεία της απογραφής για κάθε οικισμό. Ως παράδειγμα, επειδή είναι αδύνατο να παρουσιάσω τους δεκάδες οικισμούς του Νόμου Αιτωλοακαρνανίας, θα παραθέσω μερικές πληροφορίες για το χωριό «Μπερίστα»  από το «Τιμάριο του Μουσά, του Καρατζά, του Μικροπέτρα και του Καρόλου, απογόνων του Κράβαρη, το νέμονται από κοινού και να το προστατεύουν»  της Επαρχίας Ναυπακτίας:

Κατάστιχο 248b-249a. Χωριό Μπερίστα (Περίστα Επ. Ναυπακτίας)/Karye -I Biriste. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ: Πλήρη νοικοκυριά 11, Χήρες 4, άγαμοι 3. Φοροπρ. 609 (άσπρα). ΠΑΡΑΓΩΓΗ: σιτάρι 12 κοιλά επί 14 άσπρα  το κοικό-σύνολο 168 (άσπρα),  κριθάρι  12 κοιλά επί 6 άσπρα  το κοιλό= σύνολο 72 (άσπρα), δεκάτη καρυδιών 10 (άσπρα), εθιμικός φόρος προβάτων 72 (άσπρα), φόρος χοίρων 20 (άσπρα), φόρος για εγκλήματα  και τέλεση γάμων 18 (άσπρα), σπέντζα (φόρος γης) 249 (άσπρα).

Πέρα από τα παραπάνω στοιχεία που ενδεικτικά παρέθεσα, οι πληροφορίες του βιβλίου γίνονται ακόμα πιο σημαντικές , διαβάζοντας τα τρία βασικά μέρη του. Στην εισαγωγή δίνονται οι απαραίτητες πληροφορίες για την κατάκτηση της Ελλάδος και ιδιαίτερα του Σαντζακίου  κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, εξετάζονται δηλαδή οι διοικητικές διαιρέσεις, η δημιουργία και η οργάνωσή του , ο θεσμός των αρματολικιών, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η ζωή των κατοίκων,  οι απογραφές του πληθυσμού, οι οθωμανικές απογραφές και ιδιαίτερα η απογραφή του 1454/55, η οποία θεωρείται ως η σημαντικότερη από όλες, διότι είναι συστηματική και η πρώτη που μας δίνει πολύ χρήσιμα δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία.

Η δημοσίευση του οθωμανικού αυτού Κατάστιχου, που αποτελείται από 466 φύλλα διαστάσεων 29Χ11εκ., έστω και στα τουρκικά, απέβη πολύτιμη στη μελέτη της περιόδου των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας, διότι δίνει την ευκαιρία στους Έλληνες ιστορικούς και ερευνητές να μεταφράσουν και να δημοσιεύσουν διάφορα αποσπάσματά του με αποτέλεσμα να γίνουν γνωστά αρκετά ιστορικά στοιχεία για τους οικισμούς τηςτης περιόδου αυτής, όπως αρχαιότερη μαρτυρία ύπαρξης οικισμών, ονόματα κατοίκων, εκτρεφόμενα ζώα, παραγόμενα αγροτικά προϊόντα κ.ά. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι έχουν καταγραφεί ακόμα και μικροί ή ακατοίκητοι οικισμοί ευρισκόμενοι στα πιο δυσπρόσιτα μέρη της Πίνδου, όπως οι περιοχές του Ασπροποτάμου, των Αγράφων και των Κραβάρων.

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρατίθεται μεταφρασμένο ολόκληρο το Κατάστιχο με όλα τα στοιχεία, εκτός των ονομάτων των αρχηγών οικογενειών, με εξαίρεση ορισμένα χωριά αντιπροσωπευτικά όλων των περιοχών του Σαντζακίου. Παρατίθενται δηλαδή, με τη σειρά που είναι γραμμένα στο Κατάστιχο, κατά τιμάριο με τα περιλαμβανόμενα σ’ αυτό χωριά/οικισμούς (τα ονόματά τους, στα ελληνικά και τουρκικά, με παράλληλη ταύτισή τους με τα σημερινά, εκτός ορισμένων που έχουν διαλυθεί προ αιώνων και αυτή δεν κατέστη δυνατή). Περιλαμβάνονται επίσης τα εκτρεφόμενα ζώα (πρόβατα, χοίροι), οι κυψέλες μελισσών, τα παραγόμενα αγροτικά προϊόντα (π.χ. σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, αμπέλια με μούστος κ.ά.), κάποιοι ειδικοί φόροι, το σύνολο των φορολογουμένων κατοίκων κατά κατηγορίες (πλήρη νοικοκυριά/εστίες, χήρες, άγαμοι) και το συνολικό ποσόν της φοροπροσόδου/φόρου που υποχρεωνόταν να καταβάλλει το κάθε χωριό/οικισμός.

Στο Δεύτερο Μέρος  εξετάζονται, ταξινομημένα σε δώδεκα γεωγραφικές ενότητες, αναλυτικά όλα τα χωριά/οικισμοί του με καταγραφή όλων των αναφερομένων στοιχείων στο Κατάστιχο γι’ αυτά, δηλαδή  όλα τα ονόματα των φορολογουμένων αρχηγών οικογενειών, τα εκτρεφόμενα και φορολογούμενα ζώα και γεωργικά προϊόντα, καθώς και τα έσοδα από άλλες πηγές. Γίνεται δηλαδή επεξεργασία και αναλυτική μελέτη όλων των στοιχείων του Καταστίχου. Παρατίθενται επίσης σε κάθε ενότητα τέσσερις πίνακες με τα αριθμητικά δεδομένα όλων των χωριών/οικισμών της κάθε ενότητας: α) ο αριθμός των φορολογουμένων κατά οικισμό, β) τα ποσά των φόρων από πρόβατα, χοίρους και μελίσσια, γ) τα ποσά φόρων από όλα τα παραγόμενα και φορολογούμενα γεωργικά προϊόντα, και δ) κατάσταση με το συνολικό ποσό φόρων κατά χωριό/οικισμό και είδος.

Στο Παράρτημα παρατίθενται δύο Πίνακες, ένας με τις πόλεις και τα χωριά που είχαν τον μεγαλύτερο φορολογούμενο πληθυσμό (άνω των 100 αρχηγών οικογενειών) και άλλος ένας με τις πόλεις και τα χωριά που πλήρωναν τον μεγαλύτερο φόρο (άνω των 5.000 άσπρων).

Στο τέλος παρατίθενται  στα ελληνικά, στα τουρκικά, στα αγγλικά, στα γερμανικά και στα γαλλικά, η Βιβλιογραφία , καθώς και αναλυτικά Ευρετήρια: 1) των πόλεων, χωριών και οικισμών με βάση τις σελίδες του Οθωμανικού Καταστίχου) των Τιμαρίων και Τιμαριούχων , καθώς και Γενικό Ευρετήριο Ονομάτων (Προσώπων και Πόλεων, Χωριών και Οικισμών) με βάση τις σελίδες του βιβλίου.

Ενδιαμέσως παρεμβάλλονται χάρτες και εικόνες ενδεικτικών σελίδων του βιβλίου.

agrinionews.gr