Αναμφίβολα πρόκειται για έναν ήρωα του πνεύματος, μία αγία μορφή, που συγκλόνισε την σκλαβωμένη Ελλάδα κατά τον 18ο αιώνα και την ξύπνησε από έναν μακροχρόνιο πνευματικό λήθαργο. Στα μαύρα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο αναγεννητής της Βορείου Ηπείρου φώτισε το υπόδουλο Γένος με τον άγιο του βίο και τις εμπνευσμένες του διδαχές. Το έργο που επιτέλεσε υπήρξε τεράστιο σε σπουδαιότητα, σε έκταση και σε πολυμορφία.
«Ο βίος του Αγίου Κοσμά»
Είναι αδύνατον μέσα σε ένα μόλις άρθρο να αναλυθεί ολόκληρο το έργο του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Ο Άγιος Κοσμάς αποτελεί μία σύνθετη και πολυεδρική προσωπικότητα. Αδιαμφισβήτητα στοιχεία αυτής της προσωπικότητας είναι η γρανιτένια του πίστη στο Χριστό, η επίπονη και διαρκής προσπάθειά του προς εσωτερικό κατά Θεόν καταρτισμό του, αλλά και η πολύμοχθη-ποικιλόμορφη ευεργετική προς τα έξω δράση του. Αυτά και μόνο τα τρία στοιχεία δείχνουν την αγιότητα του Πατροκοσμά. Με την άσκηση και τη Χάρη του Θεού ο άγιος Κοσμάς απέκτησε τις αρετές εκείνες που αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα κάθε Αγίου, δηλαδή τις αρετές της ανιδιοτέλειας, της ταπεινοφροσύνης και της αγάπης. Τα ηθικά αυτά βάθρα στόλιζαν πλούσια την αγία ψυχή του.
Γεννήθηκε το 1714 στην Αιτωλία και πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο βιογράφος του Νικόδημος Αγιορείτης, στο χωριό Μέγα Δένδρο της επαρχίας Απόκουρου. Κάποιοι άλλοι μελετητές ωστόσο θεωρούν πιθανότερο τόπο γέννησης το γειτονικό χωριό Ταξιάρχη. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κώνστας, ενώ το επίθετό του παραμένει άγνωστο. Αρχικά μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Σιγδίτσας Παρνασσίδος και έγινε δάσκαλος στη Λαμποτινά Ναυπακτίας, ενώ το 1749 φοίτησε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους.
Έπειτα, για περίπου δύο δεκαετίες, ήταν μοναχός στην Ιερά Μονή Αγίου Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Σε ηλικία 45 ετών όμως έλαβε εντολή να εξέλθει του Αγίου Όρους, να εγκαταλείψει το μοναχικό βίο και να κηρύξει τα μεγαλεία της Ορθοδοξίας παρηγορώντας το έθνος των Ελλήνων. Το πνεύμα του πλέον είχε μεστώσει από την χάρη του Θεού και για τα επόμενα 20 χρόνια θα περιόδευε την ελληνική γη, από τα Δωδεκάνησα μέχρι το Βεράτι και τον Αυλώνα.
«Οι περιοδείες»
Βεβαίως ο Άγιος Κοσμάς δεν άρχισε τις ιεραποστολικές περιοδείες του από την Ιερουσαλήμ της Βίβλου, αλλά από την Ιερουσαλήμ του Γένους, την Κωνσταντινούπολη. Άλλωστε, υποχρεούταν να μεταβαίνει εκεί προκειμένου να ανανεώνει την άδειά του ως γενικός ιεροκήρυκας της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Συνολικά, έκανε τέσσερις ιεραποστολικές περιοδείες σε ολόκληρο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο και κυρίως στην Βόρεια Ήπειρο. Εντύπωση ενδεχομένως να προξενεί γιατί συγκεκριμένα η Βόρεια Ήπειρος, δηλαδή οι εσχατιές του ηπειρώτικου ελληνισμού, να συγκεντρώνουν το ζωηρότατο και αμέριστο ενδιαφέρον του Πατροκοσμά. Το γεγονός αυτό δεν στερεί το έργο του από την καθολική του αξία, αλλά αντιθέτως το ενισχύει διότι ο Άγιος Κοσμάς αφοσιώθηκε περισσότερο στο μέρος εκείνο που έχριζε τη μεγαλύτερη ανάγκη ενισχύσεως, κυρίως λόγω των πολλών και βίαιων εξισλαμισμών. Κατά το β’ μισό του 18ου αιώνα, καμία άλλη περιοχή, πλην της Ηπείρου, δεν αντιμετώπιζε τον άμεσο κίνδυνο της ολοκληρωτικής καταστροφής και του καταποντισμού από τον χείμαρρο του εξισλαμισμού. Το κήρυγμά του ήταν πραγματικά ότι χρειαζόταν εκείνη την εποχή ο σκλαβωμένος λαός της Ελλάδος.
Εις το μέρος όπου επρόκειτο να κηρύξει, έστηνε έναν μεγάλο σταυρό, ελάχιστοι εκ των οποίων σώζονται ως σήμερα. Κάτω από τη σκιά του σταυρού και επάνω σε ένα σκαμνί ή μία πέτρα, ανήρχετο ο ταπεινός ιερομόναχος και δίδασκε. Το κήρυγμά του είχε τεράστια απήχηση, που μέχρι και ληστές αφόπλιζε. Άλλωστε, για την επιρροή του Πατροκοσμά στο λαό υπάρχουν οι αδιάψευστες μαρτυρίες εγγράφων των βενετικών αρχείων. Στα άγρια βουνά της Βουβούσης κάποτε συνάντησε ληστοσυμμορία, αλλά ο αρχηγός της συγκινήθηκε τόσο πολύ από την πύρινη διδασκαλία του Αγίου που μετανόησε για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει, πέταξε τα όπλα του, διέλυσε τη συμμορία και αφοσιώθηκε στην εκκλησία. Ο Άγιος Κοσμάς δίδασκε τα πλήθη των ακροατών του όχι με στόμφο ρήτορα ή δασκάλου, αλλά με διάθεση να τους βοηθήσει ουσιαστικά. Δίδασκε, δηλαδή, με πόνο και ενδιαφέρον αδερφού, όχι με σκοπό να κατακρίνει τους άλλους ή να προβάλει τη δική του υπεροχή, γιατί αυτή η διάθεση είναι εντελώς ξένη στο γνήσιο εκκλησιαστικό πνεύμα ενός αληθινού χριστιανού. Δεν θέλησε ποτέ να θαμπώσει τους ακροατές με ρητορικά σχήματα-πυροτεχνήματα.
Ακόμα και ο περιβόητος Αλή Πασάς ο Τεπελενλής, αν και αλλόθρησκος, έτρεφε μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπο του Αγίου Κοσμά. Όταν τον ρώτησε μάλιστα για το μέλλον του, και συγκεκριμένα αν θα φτάσει ως την Κωνσταντινούπολη, ο Άγιος Κοσμάς αφού του είπε συγκεκριμένα μέρη που θα περιελάμβανε στην κατοχή του, του αποκρίθηκε «Και στην Πόλη θα πας, μα με κόκκινα γένια». Ήταν ένας από τους πολλούς προφητικούς λόγους του Αγίου, ο οποίος όμως δεν έγινε άμεσα κατανοητός. Τελικά, ο Αλής κηρύχθηκε εχθρός του σουλτάνου, αποκεφαλίστηκε και η αιματόβρεκτη κεφαλή του εστάλη εις την Πόλη ως δώρο στον σουλτάνο. Ο Άγιος Κοσμάς είχε το χάρισμα να προφητεύει, να προβλέπει γεγονότα και με το χάρισμα αυτό να εντυπωσιάζει ακόμα και τους πιο άπιστους ανθρώπους.
«Οι ευεργεσίες»
Για να συλλάβουμε καλώς το νόημα της αποστολής του Κοσμά του Αιτωλού, πρέπει να σκεφτούμε την εποχή του και το έργο του. Η κατάσταση της Παιδείας κατά την εποχή που έζησε ο Άγιος ήταν τραγική. Μόνο σε ορισμένα αστικά κέντρα υπήρχαν σχολές που είχαν ιδρυθεί, κυρίως με την οικονομική στήριξη ελλήνων αποδήμων. Στην ύπαιθρο τα σχολεία ήταν εξαιρετικά σπάνια, κατά συνέπεια οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνώριζαν ούτε γραφή ούτε ανάγνωση. Ακριβώς σε αυτόν τον τομέα επικεντρώθηκε η μέριμνα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Συνέλαβε την κρισιμότητα της κατάστασης και αγωνίσθηκε με όλες του τις δυνάμεις για την μεταβολή αυτής. Μέσω των εράνων που διενήργησε, υπολογίζεται ότι ίδρυσε τουλάχιστον 210 ελληνικά σχολεία. Έτσι κατάφερε να λάμψει φως χριστιανικής παιδείας εις το ζοφερό σκότος της αμάθειας, αναπληρώνοντας την έλλειψη Υπουργείου Παιδείας κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Στην επιστολή του στον αδελφό του Χρύσανθο, στις 2 Μαρτίου του 1779 αναφέρει «δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια διά κοινά γράμματα». Ωστόσο, ο ακριβής αριθμός των σχολείων παραμένει άγνωστος καθώς κατά τον Μυστακίδη ο αριθμός ανέβηκε στα 247, ενώ κατά τον Π.Βασιλείου τουλάχιστον 250.
Όταν ακόμα ήταν «κοσμικός» είχε ιδρύσει σχολείο στο χωριό Ταξιάρχης Αποκούρου, στο οποίο δίδασκε τα παιδιά και κήρυττε στους χωρικούς της περιοχής εξυψώνοντας το θρησκευτικό και εθνικό τους φρόνημα. Τον Απρίλιο του 1779 εξασφάλισε περίπου δέκα χιλιάδες γρόσια για τη σύσταση του σχολείου της Πρέβεζας. Στη Δρόβιανη συγκέντρωσε δεκαέξι χιλιάδες γρόσια που όλα διατέθηκαν για τη συντήρηση των σχολείων της Απάνω και Κάτω Δρόβιανης, από τα οποία το ένα ήταν ανωτέρω σπουδών. Τα χρήματα για τη λειτουργία των σχολείων εξοικονομούνταν από εράνους, δωρεές πλουσίων, βοήθεια μοναστηριών και ναών, από τις πωλήσεις χρυσαφικών των γυναικών, καθώς και από την πώληση του γάλακτος της Κυριακής.
Μοίρασε 4.000 κολυμπήθρες, 40.000 μπόλιες, 500.000 σταυρουδάκια, 20.000 κομποσκοίνια, 50.000 κεριά και βιβλία. Αξίζει να σημειωθεί επίσης πως κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια στα βλαχοχώρια της Πίνδου ώστε να επικρατήσει η ελληνική γλώσσα ανάμεσα στους κατοίκους της.
«Οι προφητείες»
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε προφητικός ιεροκήρυκας. Προφητικός και υπό τη στενή και υπό την ευρύτερη έννοια. Υπό τη στενή έννοια, διότι εξέφερε προφητείες περί του μέλλοντος ατόμων, έθνους και ανθρωπότητας, οι περισσότερες εκ των οποίων μέχρι σήμερα εκπληρώθηκαν. Υπό την ευρύτερη έννοια, διότι ο λόγος του ακούσθηκε ως ο λόγος των αρχαίων προφητών, λόγος γνήσιος και ισχυρός.
Με διάφορα σημεία προφήτευσε την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον τουρκικό ζυγό, όταν για παράδειγμα στη Χειμάρρα δήλωσε ότι «την τρίτη γενεά θα έρθει η λευτεριά και θα το δουν τα εγγόνια σας», και τρίτη γενεά τότε ήταν εκείνη του ’21! Στην Πρασιά, όπου υπάρχει ένα κυπαρίσσι 1.500 ετών το οποίο έχει αναγνωριστεί ως διατηρητέο μνημείο, είπε «αν το κυπαρίσσι αυτό ξεραθεί από την κορφή, η Ελλάδα θα λευτερωθεί» και το 1821 ξεράθηκε η κορυφή του! Στην Τσαραπλάνα της Ηπείρου προφήτευσε για άλλη μία φορά το «ποθούμενο» δείχνοντας δύο δένδρα και λέγοντας πως μόλις αυτά σμίξουν θα έρθει η λευτεριά. Τελικά τα δύο δένδρα μεγάλωσαν και έσμιξαν το 1912! Επίσης ανέφερε πως το ποθούμενο θα έρθει όταν σμίξουν δύο Πασχαλιές μαζί. Και το 1912 οι γιορτές του Πάσχα και του Ευαγγελισμού συνέπεσαν! Η συνεχής του αναφορά στο ποθούμενο ήταν για τους ραγιάδες ένα διαρκές και ηχηρό σάλπισμα.
Είπε πως «η αιτία του γενικού πολέμου θα έρθει από τη Δαλματία. Πρώτα θα διαμελιστεί η Αυστρία και ύστερα η Τουρκία», όπως και έγινε με την Αυστροουγγαρία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Λέγοντας αιτία εννοεί την αφορμή του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που δόθηκε στο Σεράγεβο της Δαλματίας όταν στις 28 Ιουλίου 1914 ένας βόσνιος εθνικιστής δολοφόνησε τον διάδοχο της Αυστροουγγαρίας Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία.
Την εποχή εκείνη ακόμα προέβλεψε πως «θα έρθει καιρός που οι άνθρωποι θα μιλούν από ένα μακρινό μέρος σε ένα άλλο, σαν να ‘ναι σε πλαϊνά δωμάτια» και «θα βάλουν φόρο στις κότες και στα παράθυρα». Στα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου μίλησε για το τέλος του κόσμου λέγοντας πως «όταν ο κόσμος θα σειώται τότε θα ‘ναι το τέλος». Η προφητεία προφανώς αναφέρεται στους μεγάλους σεισμούς που όπως αναφέρει και η Αποκάλυψη θα προηγηθούν της Δευτέρας Παρουσίας.
Μα περισσότερη εντύπωση προκαλεί η προφητεία του για τα εξαμίλια: «Οι Τούρκοι θα φύγουν, αλλά ύστερα θα καταλάβουν εκ νέου τα ελληνικά μέρη ως τα Εξαμίλια. Στο τέλος θα τους διώξουν ως την Κόκκινη Μηλιά. Από τους Τούρκους το 1/3 θα σκοτωθεί στον πόλεμο, το 1/3 θα βαφτισθεί και το 1/3 θα πάει στην Κόκκινη Μηλιά». Περίπου διακόσια χρόνια μετά ρωτήθηκε ο πάτερ Παΐσιος για την ερμηνεία της εν λόγω προφητείας και είπε «Εξαμίλια είναι κάθε σημείο που απέχει έξι μίλια από τις ακτές της Τουρκίας. Το ίδιο και από τη δική μας πλευρά. Κάθε σημείο που απέχει έξι μίλια από τις ακτές μας, από οποιεσδήποτε νησιωτικές η χερσαίες ακτές, είναι τα Εξαμίλια. Όταν ο τουρκικός στόλος ξεκινήσει κατά της Ελλάδος και φτάσει στα έξι μίλια, πράγματι θα καταστραφεί. Θα είναι η ώρα που θα έχουν τα κόλλυβα τους στο ζωνάρι τους».
«Το μαρτύριο του Αγίου Κοσμά»
Η σκληρή γλώσσα που χρησιμοποίησε για τις αυθαιρεσίες τοπικών αρχόντων και για την πολυτελή ζωή των πλουσίων δημιούργησε εχθρότητα και διωγμούς εναντίον του. Ανέκαθεν οι αλλόφυλοι και αλλόθρησκοι έβλεπαν υπόπτως τη δράση του Αγίου Κοσμά. Για αυτό ο ίδιος απέφευγε τα μεγάλα αστικά κέντρα (στα οποία συχνά του απαγορευόταν να κηρύξει) και κατά κανόνα το πεδίο δράσης του ήταν τα μικρά χωριά. Λόγω των καθημερινών κινδύνων, ο Άγιος Κοσμάς είχε εξοικειωθεί με τον θάνατο. Παρακαλούσε δε τον Χριστό καθημερινώς, να επισφραγίσει τη ζωή του με μαρτύριο.
Στις 24 Αυγούστου του 1779 οι τουρκικές αρχές τον συνέλαβαν και με εντολή του δωροδοκηθέντος Κουρτ πασά τον θανάτωσαν. Ο Χότζας, τον οποίον επισκέφτηκε ο Άγιος για να πάρει άδεια να κηρύξει στην περιοχή του, τον παρέδωσε σε μια ομάδα Τούρκων στρατιωτών, οι οποίοι τον κρέμασαν σε ένα δένδρο έξω από το χωριό Κολικόντασι. Έτσι παρέδωσε ο άγιος διδάχος της ρωμιοσύνης τη ψυχή του στον Κύριο. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του, ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του. Μετά τον απαγχονισμό του, το λείψανό του ρίφθηκε στον ποταμό Άψο με μία μεγάλη πέτρα περασμένη στο λαιμό του. Λέγεται πως τρεις μέρες αργότερα, ένας ιερέας ονόματι Μάρκος, ανακάλυψε το λείψανο να επιπλέει στα νερά όρθιο. Αμέσως οι χριστιανοί το μάζεψαν από το ποτάμι και το έθαψαν με τιμές. Τον Αύγουστο του 1813 ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων διέταξε την ανακομιδή των λειψάνων του, ανέγειρε μοναστήρι στο Βεράτι και πήρε την κάρα του Αγίου μέσα σε αργυρή λειψανοθήκη διακοσμημένη με διαμάντια, για να την προσκυνά γονατιστός μέσα στο σεράι του.
Ο Άγιος Κοσμάς έδειξε θάρρος, ηρεμία και εγκαρτέρηση τις τελευταίες στιγμές της επίγειας ζωής του, καθώς τα τελευταία του λόγια ήταν το ψαλμικό ρητό «Διήλθομεν διά πυρός καί ὕδατος καί ἐξήγαγες ἡμᾶς εἰς ἀναψυχήν», λόγια που επισφράγισαν την αγία ζωή του. Δηλαδή ο δρόμος εκείνων που επιθυμούν να ευαρεστήσουν τον Θεό περνάει μέσα από πολλές θλίψεις. Χριστιανός που δεν θέλει να περνάει δοκιμασίες και θέλει μόνο να καλοπερνάει, είναι εκτός πραγματικότητας. Γιατί και η Παναγία μας πόνεσε, και οι Άγιοί μας πόνεσαν, γι’ αυτό και εμείς πρέπει να πονέσουμε ώστε να βαδίσουμε στον ίδιο δρόμο. Η ειρήνη της ψυχής μας λοιπόν αποκτάται διά των θλίψεων.
Τούρκοι, Εβραίοι και κοτζαμπάσηδες υπήρξαν οι θανάσιμοι εχθροί του Αγίου Κοσμά. Αυτοί επιχειρούσαν συνεχώς να στρεβλώνουν το νόημα του αγώνα του. Δημιούργησαν ακόμα τον μύθο ότι δήθεν ο Άγιος Κοσμάς γκρέμιζε εκκλησίες και έχτιζε σχολεία, επειδή ο Άγιος σε κάποια εξαιρετική περίπτωση επέτρεψε να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση σχολείου ένας κατεστραμμένος ναός. Τον κατηγόρησαν ακόμα ότι είναι πράκτορας ξένης Δυνάμεως, των Μοσχοβιτών, έχοντας σχέση με το κίνημα Ορλώφ, κατηγορία η οποία χρησιμοποιήθηκε για την εξόντωσή του. Όμως κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου διότι, ως ένθερμος υποστηρικτής της Κυριακάτικης αργίας, κατόρθωσε με το κήρυγμά του να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που επέφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους. Παρ’ όλα αυτά ο αποστολικός ούτος δάσκαλος ουδέποτε δεν άνοιξε το στόμα για να εκστομίσει λόγο εναντίον των εχθρών του.
Σχετικά με την αγιοκατάταξή του, στις 20 Ιουλίου 1961 με την υπ’ αριθμόν 260 Συνοδική Πράξη του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης ανακηρύχθηκε και επίσημα Άγιος της Εκκλησίας μας, κάτι που ο πιστός λαός του Θεού το πίστευε από τότε που ζούσε κοντά του και τον άκουγε να κηρύττει με δύναμη το Λόγο του Θεού, να προφητεύει τα μέλλοντα και του απέδιδε πλήθος θαυμάτων. Εκτός από την Ελλάδα τιμάται σήμερα και σε πολλές άλλες χώρες, ανάμεσά τους η Ρωσία, η Σερβία, η Βουλγαρία, η Κύπρος και η Ρουμανία.
Αν και παρήλθαν πάνω από 235 έτη από την ημέρα του μαρτυρικού θανάτου του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ο λόγος του εξακολουθεί ως σήμερα να ηλεκτρίζει τον ευσεβή ελληνικό λαό. Υπήρξε ιεροκήρυκας όχι μίας γενιάς, αλλά ιεροκήρυκας πολλών γενεών. Αδιαμφισβήτητα, συνέβαλε τα μέγιστα στην απελευθέρωση του Έθνους μας από τον τουρκικό ζυγό. Μπορεί να μην διέθετε όπλα, να μην είχε στρατεύματα, να μην έκαμνε πολέμους και μάχες, είχε όμως το όπλο του πνεύματος για να αφυπνίσει τις συνειδήσεις των σκλάβων Ελλήνων ώστε να μάθουν την ορθόδοξη πίστη τους και την ένδοξη ιστορία της πατρίδας τους.
Ω, πόσα οφείλει η Ελλάς εις τον άγιο τούτον άνδρα! Ένας εθνο-ϊερομάρτυρας που βάδισε επάνω εις τα ίχνη του απόστολου Παύλου. Εάν οι κυβερνώντες του Έθνους είχαν γνώση και συναίσθηση του μεγάλου έργου που εποίησε ο Πατροκοσμάς, η ημέρα της 24ης Αυγούστου θα είχε ορισθεί να εορτάζεται η μνήμη του σε ολόκληρη την Ελλάδα, κι όχι μόνο στα Ιωάννινα.
Είναι αδύνατον μέσα σε ένα μόλις άρθρο να αναλυθεί ολόκληρο το έργο του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Ο Άγιος Κοσμάς αποτελεί μία σύνθετη και πολυεδρική προσωπικότητα. Αδιαμφισβήτητα στοιχεία αυτής της προσωπικότητας είναι η γρανιτένια του πίστη στο Χριστό, η επίπονη και διαρκής προσπάθειά του προς εσωτερικό κατά Θεόν καταρτισμό του, αλλά και η πολύμοχθη-ποικιλόμορφη ευεργετική προς τα έξω δράση του. Αυτά και μόνο τα τρία στοιχεία δείχνουν την αγιότητα του Πατροκοσμά. Με την άσκηση και τη Χάρη του Θεού ο άγιος Κοσμάς απέκτησε τις αρετές εκείνες που αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα κάθε Αγίου, δηλαδή τις αρετές της ανιδιοτέλειας, της ταπεινοφροσύνης και της αγάπης. Τα ηθικά αυτά βάθρα στόλιζαν πλούσια την αγία ψυχή του.
Γεννήθηκε το 1714 στην Αιτωλία και πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο βιογράφος του Νικόδημος Αγιορείτης, στο χωριό Μέγα Δένδρο της επαρχίας Απόκουρου. Κάποιοι άλλοι μελετητές ωστόσο θεωρούν πιθανότερο τόπο γέννησης το γειτονικό χωριό Ταξιάρχη. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κώνστας, ενώ το επίθετό του παραμένει άγνωστο. Αρχικά μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Σιγδίτσας Παρνασσίδος και έγινε δάσκαλος στη Λαμποτινά Ναυπακτίας, ενώ το 1749 φοίτησε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους.
Έπειτα, για περίπου δύο δεκαετίες, ήταν μοναχός στην Ιερά Μονή Αγίου Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Σε ηλικία 45 ετών όμως έλαβε εντολή να εξέλθει του Αγίου Όρους, να εγκαταλείψει το μοναχικό βίο και να κηρύξει τα μεγαλεία της Ορθοδοξίας παρηγορώντας το έθνος των Ελλήνων. Το πνεύμα του πλέον είχε μεστώσει από την χάρη του Θεού και για τα επόμενα 20 χρόνια θα περιόδευε την ελληνική γη, από τα Δωδεκάνησα μέχρι το Βεράτι και τον Αυλώνα.
«Οι περιοδείες»
Βεβαίως ο Άγιος Κοσμάς δεν άρχισε τις ιεραποστολικές περιοδείες του από την Ιερουσαλήμ της Βίβλου, αλλά από την Ιερουσαλήμ του Γένους, την Κωνσταντινούπολη. Άλλωστε, υποχρεούταν να μεταβαίνει εκεί προκειμένου να ανανεώνει την άδειά του ως γενικός ιεροκήρυκας της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Συνολικά, έκανε τέσσερις ιεραποστολικές περιοδείες σε ολόκληρο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο και κυρίως στην Βόρεια Ήπειρο. Εντύπωση ενδεχομένως να προξενεί γιατί συγκεκριμένα η Βόρεια Ήπειρος, δηλαδή οι εσχατιές του ηπειρώτικου ελληνισμού, να συγκεντρώνουν το ζωηρότατο και αμέριστο ενδιαφέρον του Πατροκοσμά. Το γεγονός αυτό δεν στερεί το έργο του από την καθολική του αξία, αλλά αντιθέτως το ενισχύει διότι ο Άγιος Κοσμάς αφοσιώθηκε περισσότερο στο μέρος εκείνο που έχριζε τη μεγαλύτερη ανάγκη ενισχύσεως, κυρίως λόγω των πολλών και βίαιων εξισλαμισμών. Κατά το β’ μισό του 18ου αιώνα, καμία άλλη περιοχή, πλην της Ηπείρου, δεν αντιμετώπιζε τον άμεσο κίνδυνο της ολοκληρωτικής καταστροφής και του καταποντισμού από τον χείμαρρο του εξισλαμισμού. Το κήρυγμά του ήταν πραγματικά ότι χρειαζόταν εκείνη την εποχή ο σκλαβωμένος λαός της Ελλάδος.
Εις το μέρος όπου επρόκειτο να κηρύξει, έστηνε έναν μεγάλο σταυρό, ελάχιστοι εκ των οποίων σώζονται ως σήμερα. Κάτω από τη σκιά του σταυρού και επάνω σε ένα σκαμνί ή μία πέτρα, ανήρχετο ο ταπεινός ιερομόναχος και δίδασκε. Το κήρυγμά του είχε τεράστια απήχηση, που μέχρι και ληστές αφόπλιζε. Άλλωστε, για την επιρροή του Πατροκοσμά στο λαό υπάρχουν οι αδιάψευστες μαρτυρίες εγγράφων των βενετικών αρχείων. Στα άγρια βουνά της Βουβούσης κάποτε συνάντησε ληστοσυμμορία, αλλά ο αρχηγός της συγκινήθηκε τόσο πολύ από την πύρινη διδασκαλία του Αγίου που μετανόησε για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει, πέταξε τα όπλα του, διέλυσε τη συμμορία και αφοσιώθηκε στην εκκλησία. Ο Άγιος Κοσμάς δίδασκε τα πλήθη των ακροατών του όχι με στόμφο ρήτορα ή δασκάλου, αλλά με διάθεση να τους βοηθήσει ουσιαστικά. Δίδασκε, δηλαδή, με πόνο και ενδιαφέρον αδερφού, όχι με σκοπό να κατακρίνει τους άλλους ή να προβάλει τη δική του υπεροχή, γιατί αυτή η διάθεση είναι εντελώς ξένη στο γνήσιο εκκλησιαστικό πνεύμα ενός αληθινού χριστιανού. Δεν θέλησε ποτέ να θαμπώσει τους ακροατές με ρητορικά σχήματα-πυροτεχνήματα.
Ακόμα και ο περιβόητος Αλή Πασάς ο Τεπελενλής, αν και αλλόθρησκος, έτρεφε μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπο του Αγίου Κοσμά. Όταν τον ρώτησε μάλιστα για το μέλλον του, και συγκεκριμένα αν θα φτάσει ως την Κωνσταντινούπολη, ο Άγιος Κοσμάς αφού του είπε συγκεκριμένα μέρη που θα περιελάμβανε στην κατοχή του, του αποκρίθηκε «Και στην Πόλη θα πας, μα με κόκκινα γένια». Ήταν ένας από τους πολλούς προφητικούς λόγους του Αγίου, ο οποίος όμως δεν έγινε άμεσα κατανοητός. Τελικά, ο Αλής κηρύχθηκε εχθρός του σουλτάνου, αποκεφαλίστηκε και η αιματόβρεκτη κεφαλή του εστάλη εις την Πόλη ως δώρο στον σουλτάνο. Ο Άγιος Κοσμάς είχε το χάρισμα να προφητεύει, να προβλέπει γεγονότα και με το χάρισμα αυτό να εντυπωσιάζει ακόμα και τους πιο άπιστους ανθρώπους.
«Οι ευεργεσίες»
Για να συλλάβουμε καλώς το νόημα της αποστολής του Κοσμά του Αιτωλού, πρέπει να σκεφτούμε την εποχή του και το έργο του. Η κατάσταση της Παιδείας κατά την εποχή που έζησε ο Άγιος ήταν τραγική. Μόνο σε ορισμένα αστικά κέντρα υπήρχαν σχολές που είχαν ιδρυθεί, κυρίως με την οικονομική στήριξη ελλήνων αποδήμων. Στην ύπαιθρο τα σχολεία ήταν εξαιρετικά σπάνια, κατά συνέπεια οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνώριζαν ούτε γραφή ούτε ανάγνωση. Ακριβώς σε αυτόν τον τομέα επικεντρώθηκε η μέριμνα του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Συνέλαβε την κρισιμότητα της κατάστασης και αγωνίσθηκε με όλες του τις δυνάμεις για την μεταβολή αυτής. Μέσω των εράνων που διενήργησε, υπολογίζεται ότι ίδρυσε τουλάχιστον 210 ελληνικά σχολεία. Έτσι κατάφερε να λάμψει φως χριστιανικής παιδείας εις το ζοφερό σκότος της αμάθειας, αναπληρώνοντας την έλλειψη Υπουργείου Παιδείας κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Στην επιστολή του στον αδελφό του Χρύσανθο, στις 2 Μαρτίου του 1779 αναφέρει «δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια διά κοινά γράμματα». Ωστόσο, ο ακριβής αριθμός των σχολείων παραμένει άγνωστος καθώς κατά τον Μυστακίδη ο αριθμός ανέβηκε στα 247, ενώ κατά τον Π.Βασιλείου τουλάχιστον 250.
Όταν ακόμα ήταν «κοσμικός» είχε ιδρύσει σχολείο στο χωριό Ταξιάρχης Αποκούρου, στο οποίο δίδασκε τα παιδιά και κήρυττε στους χωρικούς της περιοχής εξυψώνοντας το θρησκευτικό και εθνικό τους φρόνημα. Τον Απρίλιο του 1779 εξασφάλισε περίπου δέκα χιλιάδες γρόσια για τη σύσταση του σχολείου της Πρέβεζας. Στη Δρόβιανη συγκέντρωσε δεκαέξι χιλιάδες γρόσια που όλα διατέθηκαν για τη συντήρηση των σχολείων της Απάνω και Κάτω Δρόβιανης, από τα οποία το ένα ήταν ανωτέρω σπουδών. Τα χρήματα για τη λειτουργία των σχολείων εξοικονομούνταν από εράνους, δωρεές πλουσίων, βοήθεια μοναστηριών και ναών, από τις πωλήσεις χρυσαφικών των γυναικών, καθώς και από την πώληση του γάλακτος της Κυριακής.
Μοίρασε 4.000 κολυμπήθρες, 40.000 μπόλιες, 500.000 σταυρουδάκια, 20.000 κομποσκοίνια, 50.000 κεριά και βιβλία. Αξίζει να σημειωθεί επίσης πως κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια στα βλαχοχώρια της Πίνδου ώστε να επικρατήσει η ελληνική γλώσσα ανάμεσα στους κατοίκους της.
«Οι προφητείες»
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε προφητικός ιεροκήρυκας. Προφητικός και υπό τη στενή και υπό την ευρύτερη έννοια. Υπό τη στενή έννοια, διότι εξέφερε προφητείες περί του μέλλοντος ατόμων, έθνους και ανθρωπότητας, οι περισσότερες εκ των οποίων μέχρι σήμερα εκπληρώθηκαν. Υπό την ευρύτερη έννοια, διότι ο λόγος του ακούσθηκε ως ο λόγος των αρχαίων προφητών, λόγος γνήσιος και ισχυρός.
Με διάφορα σημεία προφήτευσε την απελευθέρωση της Ελλάδος από τον τουρκικό ζυγό, όταν για παράδειγμα στη Χειμάρρα δήλωσε ότι «την τρίτη γενεά θα έρθει η λευτεριά και θα το δουν τα εγγόνια σας», και τρίτη γενεά τότε ήταν εκείνη του ’21! Στην Πρασιά, όπου υπάρχει ένα κυπαρίσσι 1.500 ετών το οποίο έχει αναγνωριστεί ως διατηρητέο μνημείο, είπε «αν το κυπαρίσσι αυτό ξεραθεί από την κορφή, η Ελλάδα θα λευτερωθεί» και το 1821 ξεράθηκε η κορυφή του! Στην Τσαραπλάνα της Ηπείρου προφήτευσε για άλλη μία φορά το «ποθούμενο» δείχνοντας δύο δένδρα και λέγοντας πως μόλις αυτά σμίξουν θα έρθει η λευτεριά. Τελικά τα δύο δένδρα μεγάλωσαν και έσμιξαν το 1912! Επίσης ανέφερε πως το ποθούμενο θα έρθει όταν σμίξουν δύο Πασχαλιές μαζί. Και το 1912 οι γιορτές του Πάσχα και του Ευαγγελισμού συνέπεσαν! Η συνεχής του αναφορά στο ποθούμενο ήταν για τους ραγιάδες ένα διαρκές και ηχηρό σάλπισμα.
Είπε πως «η αιτία του γενικού πολέμου θα έρθει από τη Δαλματία. Πρώτα θα διαμελιστεί η Αυστρία και ύστερα η Τουρκία», όπως και έγινε με την Αυστροουγγαρία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Λέγοντας αιτία εννοεί την αφορμή του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που δόθηκε στο Σεράγεβο της Δαλματίας όταν στις 28 Ιουλίου 1914 ένας βόσνιος εθνικιστής δολοφόνησε τον διάδοχο της Αυστροουγγαρίας Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία.
Την εποχή εκείνη ακόμα προέβλεψε πως «θα έρθει καιρός που οι άνθρωποι θα μιλούν από ένα μακρινό μέρος σε ένα άλλο, σαν να ‘ναι σε πλαϊνά δωμάτια» και «θα βάλουν φόρο στις κότες και στα παράθυρα». Στα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου μίλησε για το τέλος του κόσμου λέγοντας πως «όταν ο κόσμος θα σειώται τότε θα ‘ναι το τέλος». Η προφητεία προφανώς αναφέρεται στους μεγάλους σεισμούς που όπως αναφέρει και η Αποκάλυψη θα προηγηθούν της Δευτέρας Παρουσίας.
Μα περισσότερη εντύπωση προκαλεί η προφητεία του για τα εξαμίλια: «Οι Τούρκοι θα φύγουν, αλλά ύστερα θα καταλάβουν εκ νέου τα ελληνικά μέρη ως τα Εξαμίλια. Στο τέλος θα τους διώξουν ως την Κόκκινη Μηλιά. Από τους Τούρκους το 1/3 θα σκοτωθεί στον πόλεμο, το 1/3 θα βαφτισθεί και το 1/3 θα πάει στην Κόκκινη Μηλιά». Περίπου διακόσια χρόνια μετά ρωτήθηκε ο πάτερ Παΐσιος για την ερμηνεία της εν λόγω προφητείας και είπε «Εξαμίλια είναι κάθε σημείο που απέχει έξι μίλια από τις ακτές της Τουρκίας. Το ίδιο και από τη δική μας πλευρά. Κάθε σημείο που απέχει έξι μίλια από τις ακτές μας, από οποιεσδήποτε νησιωτικές η χερσαίες ακτές, είναι τα Εξαμίλια. Όταν ο τουρκικός στόλος ξεκινήσει κατά της Ελλάδος και φτάσει στα έξι μίλια, πράγματι θα καταστραφεί. Θα είναι η ώρα που θα έχουν τα κόλλυβα τους στο ζωνάρι τους».
«Το μαρτύριο του Αγίου Κοσμά»
Η σκληρή γλώσσα που χρησιμοποίησε για τις αυθαιρεσίες τοπικών αρχόντων και για την πολυτελή ζωή των πλουσίων δημιούργησε εχθρότητα και διωγμούς εναντίον του. Ανέκαθεν οι αλλόφυλοι και αλλόθρησκοι έβλεπαν υπόπτως τη δράση του Αγίου Κοσμά. Για αυτό ο ίδιος απέφευγε τα μεγάλα αστικά κέντρα (στα οποία συχνά του απαγορευόταν να κηρύξει) και κατά κανόνα το πεδίο δράσης του ήταν τα μικρά χωριά. Λόγω των καθημερινών κινδύνων, ο Άγιος Κοσμάς είχε εξοικειωθεί με τον θάνατο. Παρακαλούσε δε τον Χριστό καθημερινώς, να επισφραγίσει τη ζωή του με μαρτύριο.
Στις 24 Αυγούστου του 1779 οι τουρκικές αρχές τον συνέλαβαν και με εντολή του δωροδοκηθέντος Κουρτ πασά τον θανάτωσαν. Ο Χότζας, τον οποίον επισκέφτηκε ο Άγιος για να πάρει άδεια να κηρύξει στην περιοχή του, τον παρέδωσε σε μια ομάδα Τούρκων στρατιωτών, οι οποίοι τον κρέμασαν σε ένα δένδρο έξω από το χωριό Κολικόντασι. Έτσι παρέδωσε ο άγιος διδάχος της ρωμιοσύνης τη ψυχή του στον Κύριο. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του, ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του. Μετά τον απαγχονισμό του, το λείψανό του ρίφθηκε στον ποταμό Άψο με μία μεγάλη πέτρα περασμένη στο λαιμό του. Λέγεται πως τρεις μέρες αργότερα, ένας ιερέας ονόματι Μάρκος, ανακάλυψε το λείψανο να επιπλέει στα νερά όρθιο. Αμέσως οι χριστιανοί το μάζεψαν από το ποτάμι και το έθαψαν με τιμές. Τον Αύγουστο του 1813 ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων διέταξε την ανακομιδή των λειψάνων του, ανέγειρε μοναστήρι στο Βεράτι και πήρε την κάρα του Αγίου μέσα σε αργυρή λειψανοθήκη διακοσμημένη με διαμάντια, για να την προσκυνά γονατιστός μέσα στο σεράι του.
Ο Άγιος Κοσμάς έδειξε θάρρος, ηρεμία και εγκαρτέρηση τις τελευταίες στιγμές της επίγειας ζωής του, καθώς τα τελευταία του λόγια ήταν το ψαλμικό ρητό «Διήλθομεν διά πυρός καί ὕδατος καί ἐξήγαγες ἡμᾶς εἰς ἀναψυχήν», λόγια που επισφράγισαν την αγία ζωή του. Δηλαδή ο δρόμος εκείνων που επιθυμούν να ευαρεστήσουν τον Θεό περνάει μέσα από πολλές θλίψεις. Χριστιανός που δεν θέλει να περνάει δοκιμασίες και θέλει μόνο να καλοπερνάει, είναι εκτός πραγματικότητας. Γιατί και η Παναγία μας πόνεσε, και οι Άγιοί μας πόνεσαν, γι’ αυτό και εμείς πρέπει να πονέσουμε ώστε να βαδίσουμε στον ίδιο δρόμο. Η ειρήνη της ψυχής μας λοιπόν αποκτάται διά των θλίψεων.
Τούρκοι, Εβραίοι και κοτζαμπάσηδες υπήρξαν οι θανάσιμοι εχθροί του Αγίου Κοσμά. Αυτοί επιχειρούσαν συνεχώς να στρεβλώνουν το νόημα του αγώνα του. Δημιούργησαν ακόμα τον μύθο ότι δήθεν ο Άγιος Κοσμάς γκρέμιζε εκκλησίες και έχτιζε σχολεία, επειδή ο Άγιος σε κάποια εξαιρετική περίπτωση επέτρεψε να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση σχολείου ένας κατεστραμμένος ναός. Τον κατηγόρησαν ακόμα ότι είναι πράκτορας ξένης Δυνάμεως, των Μοσχοβιτών, έχοντας σχέση με το κίνημα Ορλώφ, κατηγορία η οποία χρησιμοποιήθηκε για την εξόντωσή του. Όμως κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου διότι, ως ένθερμος υποστηρικτής της Κυριακάτικης αργίας, κατόρθωσε με το κήρυγμά του να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που επέφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους. Παρ’ όλα αυτά ο αποστολικός ούτος δάσκαλος ουδέποτε δεν άνοιξε το στόμα για να εκστομίσει λόγο εναντίον των εχθρών του.
Σχετικά με την αγιοκατάταξή του, στις 20 Ιουλίου 1961 με την υπ’ αριθμόν 260 Συνοδική Πράξη του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης ανακηρύχθηκε και επίσημα Άγιος της Εκκλησίας μας, κάτι που ο πιστός λαός του Θεού το πίστευε από τότε που ζούσε κοντά του και τον άκουγε να κηρύττει με δύναμη το Λόγο του Θεού, να προφητεύει τα μέλλοντα και του απέδιδε πλήθος θαυμάτων. Εκτός από την Ελλάδα τιμάται σήμερα και σε πολλές άλλες χώρες, ανάμεσά τους η Ρωσία, η Σερβία, η Βουλγαρία, η Κύπρος και η Ρουμανία.
Αν και παρήλθαν πάνω από 235 έτη από την ημέρα του μαρτυρικού θανάτου του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, ο λόγος του εξακολουθεί ως σήμερα να ηλεκτρίζει τον ευσεβή ελληνικό λαό. Υπήρξε ιεροκήρυκας όχι μίας γενιάς, αλλά ιεροκήρυκας πολλών γενεών. Αδιαμφισβήτητα, συνέβαλε τα μέγιστα στην απελευθέρωση του Έθνους μας από τον τουρκικό ζυγό. Μπορεί να μην διέθετε όπλα, να μην είχε στρατεύματα, να μην έκαμνε πολέμους και μάχες, είχε όμως το όπλο του πνεύματος για να αφυπνίσει τις συνειδήσεις των σκλάβων Ελλήνων ώστε να μάθουν την ορθόδοξη πίστη τους και την ένδοξη ιστορία της πατρίδας τους.
Ω, πόσα οφείλει η Ελλάς εις τον άγιο τούτον άνδρα! Ένας εθνο-ϊερομάρτυρας που βάδισε επάνω εις τα ίχνη του απόστολου Παύλου. Εάν οι κυβερνώντες του Έθνους είχαν γνώση και συναίσθηση του μεγάλου έργου που εποίησε ο Πατροκοσμάς, η ημέρα της 24ης Αυγούστου θα είχε ορισθεί να εορτάζεται η μνήμη του σε ολόκληρη την Ελλάδα, κι όχι μόνο στα Ιωάννινα.
* Επιχειρηματίας, αντιπρόεδρος Δ.Σ. της DMN A.E., κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Μάνατζμεντ και στη Στρατηγική Επιχειρήσεων από το LSE.
