Η ΞΗΡΟΜΕΡΙΤΙΣΣΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ…
Γράφει η Δρ Μαρία Ν. Αγγέλη
e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Mε χαρά αποδέχτηκα την πρόσκληση του Πολιτιστικού Συλλόγου Γυναικών Αστακού να μιλήσω για την Ξηρομερίτισσα Γυναίκα. Είναι μια ευκαιρία να εκφράσουμε την ευγνωμοσύνη μας και να αποδώσουμε την ελάχιστη τιμή στην Ξηρομερίτισσα. Θα αναφερθώ συνοπτικά στη θέση της γυναίκας στην αγροτική κοινωνία:
Α).H ΚΟΡΗ: Στην παραδοσιακή κοινωνία, η θηλυγονία δημιουργεί δυσάρεστα συναισθήματα στην οικογένεια, ενώ η αρρενογονία χαιρετίζεται με εκδηλώσεις ενθουσιασμού και χαράς. Στο Ξηρόμερο οι ευχές που απευθύνονται στην έγκυο μέχρι τα νεότερα χρόνια είναι: «Καλή λευτεριά. Και με ένα γιο!». Ωστόσο, λέγεται παρηγορητικά και η φράση: «Της καλομάνας το παιδί το πρώτο είναι κορίτσι». Οι γυναίκες αναζητούσαν από εμπειρικούς γιατρούς και κομπογιανίτισσες το αρσενικοβότανο, «σερνικοβότανο». Είναι γνωστό, όταν ο Ξηρομερίτης ανέφερε πόσα παιδιά έχει, για παράδειγμα, έλεγε: δύο παιδιά και δύο κοπέλες. Όριζε δηλαδή ως παιδί μόνο το αρσενικό, «το σιρκό» κατά το ξηρομερίτικο ιδίωμα. Το θηλυκό, η κοπέλα, δεν οριζόταν ως παιδί. Ίσως ο θεσμός της προίκας που απαιτούνταν για την παντρειά της ήταν η βασική αιτία αυτής της κατάστασης.
«Έχω γραμμάτια να ξεχρεώσω!», έλεγε μιλώντας παραβολικά ο γονιός. Ως «γραμμάτιο» ανέφερε την κάθε κόρη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, γιατί η γέννηση της κόρης δεν χαροποιούσε την οικογένεια… Συνήθως η προίκα μεταβιβαζόταν πριν το γάμο στο συμβολαιογράφο με το γνωστό «προικοσύμφωνο». Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως «ο λόγος», η προφορική συμφωνία είχε αξία συμβολαίου!
Η μάνα ήταν υπεύθυνη για τη σωστή ανατροφή της κόρης. Ο πατέρας και τα αδέλφια ήταν υπεύθυνα για την προστασία και επίβλεψη της συμπεριφοράς της, για τη διασφάλιση της τιμής. Η παροιμία «η τιμή τιμή δεν έχει και χαρά σ’ όποιον την έχει» ήταν πολύ γνωστή στην περιοχή. Η διασφάλιση αυτής της κοινωνικής ηθικής επιβάλλει στα κορίτσια περιορισμούς αυστηρούς, που η παραβίασή τους επιφέρει σκληρή τιμωρία, προς αποκατάσταση της τάξης και προς παραδειγματισμό. Αναφέρονται περιπτώσεις που όταν μια κόρη «έχασε την τιμή», στιγματίστηκε, και διαπομπεύτηκε γι’ αυτό. Μέχρι και εγκλήματα έγιναν στο Ξηρόμερο για λόγους τιμής… Ακόμα και εξαναγκαστικές «αυτοκτονίες» για λόγους τιμής… (Kάποιες υπερήλικες θυμούνται τέτοια περιστατικά).
Όταν η κοπέλα έφτανε σε ηλικία γάμου έρχονταν τα προξενιά και οι προξενήτρες και οι προξενητάδες συζητούσαν με τον πατέρα κυρίως τα σχετικά με την προίκα… Η ίδια δεν είχε λόγο στην επιλογή του γαμπρού. Έπρεπε να αποδεχτεί την απόφαση του πατέρα που αφορούσε την παντρειά της και το δικό της μέλλον. Σπάνια κάποια παντρευόταν από έρωτα. Θεωρούνταν «αμάρτημα της αγάπης» κάτι τέτοιο και είχε δυσάρεστες συνέπειες …
Β).Η ΣΥΖΥΓΟΣ: Όταν η νέα παντρευόταν, η ζωή της συνεχιζόταν στο ίδιο πλαίσιο. Υποταγή στον άνδρα και στην οικογένειά του, πεθερικά, κουνιάδους, κουνιάδες… στη διευρυμένη οικογένεια.
Σημείο υποταγής και απώλειας της ταυτότητάς της ήταν και η απώλεια του ονόματος της παντρεμένης. Μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα οι γυναίκες στα χωριά του Ξηρομέρου παίρνουν το ανδρωνυμικό. Το όνομα ή το επώνυμο του συζύγου και χάνουν σχεδόν το δικό τους.
Η γυναίκα στην ξηρομερίτικη κοινωνία αναλάμβανε όλες τις δουλειές του νοικοκυριού, του κήπου, των οικόσιτων ζώων και πτηνών… Δύσκολες εργασίες, αν αναλογιστούμε και τις συνθήκες και τα μέσα της εποχής.
Σε πολλά χωριά του Ξηρομέρου υπήρχε έλλειψη νερού, «νεροχλίψα» για να χρησιμοποιήσω την κατάλληλη ξηρομερίτικη λέξη. Οι γυναίκες κουβαλούσαν νερό από τα πηγάδια ή τη δημόσια βρύση. Φορτωμένες στο κεφάλι με το «γκιουγούμι» και στα χέρια από έναν κουβά επέστρεφαν στο σπιτικό για το μαγείρεμα και το πλύσιμο των ρούχων στη σκάφη. Δύσκολη και σκληρή η ζωή τους.
Με τον ίδιο τρόπο η γυναίκα κουβαλούσε ένα σακί αλεύρι, ένα σακί βελανίδι, ένα δοχείο λαδιού ή τυριού, ένα δεμάτι πουρνάρια για το φούρνο κ.λπ. Ολόρθη με άνεση, αντοχή και σιγουριά βάδιζε με το φορτίο στο κεφάλι… Από τα παιδικά μου χρόνια, κυρίως στο χωριό του πατέρα, τα Βλυζιανά, διατηρώ στη μνήμη μου τέτοιες εικόνες λυγερόκορμων γυναικών… Γυναίκες με κυπαρισσένια κορμοστασιά και βάρος στο κεφάλι. Οι «Καρυάτιδες του Ξηρομέρου»!
Γ). Η ΜΑΝΑ. Η Ξηρομερίτισσα γυναίκα έχει ταυτιστεί με το ρόλο της μάνας. Της μάνας που αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στα παιδιά της. Aφιερώνεται στα παιδιά με μια αφοσίωση αυτοθυσίας. Η χαρακτηριστική φράση της μάνας: «Ο Θεός να κόβει χρόνια από μένα και να τα δίνει στα παιδιά μου!», είναι ενδεικτική αυτής της ανυπέρβλητης αγάπης.
Πολλές υπερήλικες, σήμερα, αναφέρουν, με τον απλό αλλά βαρύνουσας σημασίας λόγο τους, πώς γέννησαν μόνες στο χωράφι ή στο σπίτι, χωρίς ιατρική βοήθεια. Από την ερμηνεία αυτών των αφηγήσεων γίνεται αισθητή η δύναμη, η αντοχή, η σκληράδα αυτών των γυναικών. Θα μεταφέρω ένα μικρό απόσπασμα από τη συζήτηση που είχα προ ημερών με μια υπέργηρη ξηρομερίτισσα. Ακούστε:
«Εγώ εδώ στο σπίτ’ γέννησα 4 παιδιά!... Μετά η Αλεξάντρα. Αδηκεί στον κήπο τν έκαμα. Είχαμε ένα αποχωρητήριο, τόφκιασαμει τότε με τ’ Δικτατορία. Ανοιχτό, μια τρύπα εκεί, χωρίς νερό. Εκεί μούρθε, πως θα ενεργηθώ, εκεί βγήκε το κεφαλάκι τς κοπέλας μ’. Βήκα τότε όξ στον κήπο μην πέσει το παιδί στην τρύπα. Αδηκεί ν’ απόκαμα ν’ Αλεξάντρα, έπεσε στο χώμα. Νε πήρα στ’ ποδιά μ’ κι μπήκα μέσα. Μετά ήρθε η μαμή, η γρια Ντούμνινα. Ω, λέει, κοπέλα, Σαέσματα, σαέσματα, βάβω! Ρούχα, ρούχα! Ήτανε τότες τα προικιά… Είχα καλές γέννες. Όπως η κότα τ’ αυγό!». (Προφορική αφήγηση Β. Μπαρμπαρούση).
Η γυναίκα ήταν «καλογεννήτρα». Υπήρχαν βέβαια γυναίκες «καλογεννήτρες», όπως λέγονταν, οι οποίες γεννούσαν εύκολα και χωρίς επιπλοκές. Υπήρχαν και γυναίκες που, δυστυχώς, ήταν «κακογεννήτρες» και «κατέληγαν», άλλοτε μαζί με το βρέφος και άλλοτε αφήνοντάς το «αρφανό», χωρίς ποτέ να γνωρίσει τη μητρική αγκαλιά. Η εμπειρική μαμή δεν μπορούσε να βοηθήσει σε τέτοιες περιπτώσεις!
Ο θάνατος του παιδιού είναι αβάσταχτος καημός για μια μάνα. Η ξηρομερίτισσα μάνα, τραγική φιγούρα στο κεφάλι του νεκρού, πλαισιωμένη από τις άλλες μαυρομαντηλούσες γυναίκες, με το κλάμα και το μοιρολόγι της ραγίζει καρδιές !
« Όλοι οι καημοί γιατρεύονται κι όλοι οι καημοί βαστιούνται,
σαν του παιδιού, σαν τ’ αδερφού, κάνας καημός δεν είναι,
είναι μαχαίρι δίκοπο, χαντζάρι τροχισμένο»! (Ξηρομερίτικο μοιρολόγι).
Δ). Γυναίκα καπνοφύτισσα
Ο καπνός ήταν το κύριο προϊόν της περιοχής Ξηρομέρου και ευρύτερα της Αιτωλοακαρνανίας.
Οι καπνοφύτισσες αφηγούνται σήμερα το μόχθο τους στα καπνοχώραφα, τότε που δεν υπήρχαν οι μηχανές και ήταν αναγκασμένες να φυτεύουν με το πρωτόγονο μέσο, σκυμμένες ώρες ατέλειωτες στο αυλάκι. Ας «ακούσουμε» μια από αυτές τις γυναίκες που δεν «αφαλοκόπηκαν» από τη μάνα Γη:
«Ημείς πήγαιναμε στο χωράφ’ κι φύτευαμε με το σουφλί. Δύσκολες εποχές για μας. Ημείς κβάλαγαμει νερό απ’ τα π(η)γάδια για να ποτίσουμε εκεί π’ φύτευαμε. Στα π(η)γάδια κι να πιούμε κι να πλύνουμε, κι να πλυθούμε, κι να ζμωθούμε, άστα.
Φύτευαμε με το σουφλί, κι εδώ τα χώματα δεν είχανε νώπ’ (υγρασία), κοίταγαμε με τα χέρια μας σκάφτουντας να βρούμε λίγη νώπ’ να βάλουμε μέσα τ’ ρίζα το φτάνι για να πιάσει ο καπνός. Άστα, άστα, δραματική η ζωή μας τότε…
Απ’ το ’72 και μετά έφκιασανε λούτσες κι τα σουφλιά τα σιδερένια, ήτανε κι τ’ αυτοκίνητα τότε. Ήτανε καλύτερα ο κόσμος τότε» (Προφορική αφήγηση της Δ. Μπακογιώργου, 26/07/2022).
Αυτός ο αγώνας και η αγωνία της γυναίκας στο καπνοχώραφο της Αιτωλοακαρνανίας αποτυπώνονται στους στίχους του ποιητή:
Μάνα μου, καπνοφύτισσα, το κλαρωτό φουστάνι
κατάμαυρο σου τόβαψε, μουντό σαν καταχνιά,
η πικρή κόλλα του καπνού. Φαρμακερό βοτάνι,
όλα της τα φαρμάκωσες ζήση, ψυχή, καρδιά...
( Π. Χατζόπουλος, Βραχωρίτικο)
Πρόταση: Προτείνω να στηθεί ένα Μνημείο για την Αγρότισσα του Ξηρομέρου! Είναι η ελάχιστη εξόφληση Χρέους και απόδοση Τιμής απέναντι στις Γυναίκες που κράτησαν όρθιο αυτό τον τόπο, υπερβαίνοντας τις όποιες δυσκολίες…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το παρόν κείμενο εκφωνήθηκε από τη γράφουσα στην πολυθεματική εκδήλωση, αφιερωμένη στη Γυναίκα, που πραγματοποιήθηκε στον Αστακό Αιτωλοακαρνανίας, το Σάββατο 1η Απριλίου 2023. Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος, τον Δήμο Ξηρομέρου και τον Πολιτιστικό Λαογραφικό Σύλλογο Γυναικών Αστακού.
Οι Γυναίκες Συλλόγων του Ξηρομέρου και άλλων ετοίμασαν και πρόσφεραν στους παρευρισκόμενους εκλεκτά προϊόντα αγροδιατροφής…
