Κείμενο-στοιχεία & φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας

Πολλοί άνθρωποι που διαβαίνουν το μονοπάτι του Αγίου Ανδρέα του Ερημίτη στην Καλάνα, (Όρη Βάλτου) φωτογραφίζουν το μικρό νησάκι, 800 μέτρα χαμηλότερα και σε απόσταση δύο χιλιόμετρα βόρεια-βορειο-ανατολικά,μέσα στην Λίμνη Κρεμαστών.

Πολλοί λίγοι όμως γνωρίζουν ότι αυτό το πρώην «βουναλάκι» και τα τελευταία 55 χρόνια νησάκι, έχει όνομα και μεγάλη ιστορία πίσω του. Στην αθέατη βορειο-ανατολική πλευρά του μέσα στο νερό της λίμνης είναι τα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου. Υπήρχε μάλιστα ζωγραφισμένη στον βράχο εικόνα του Αγίου.

Δυστυχώς οι εκκλήσεις/αναφορές προς την υπηρεσία «Αρχαιοτήτων και αναστηλώσεως» του αειμνήστου Αρχαιολόγου Ευθυμίου  Μαστροκώστα,όταν υπηρετούσε στην Αιτωλοακαρνανία ως Έφορος Αρχαιοτήτων, δεν έφεραν αποτέλεσμα. Και έτσι η σπάνια αυτή εικόνα του 17^ου αιώνα σκεπάστηκε από τα νερά της λίμνης Κρεμαστών το 1965 μαζί με δεκάδες άλλα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς των όμορων περιοχών της Δυτικής Ευρυτανίας και της τότε επαρχίας Βάλτου. Μνημεία που δεν πρόλαβαν να ανασκάψουν αλλά ούτε και να καταγράψουν/φωτογραφήσουν.

Ο Μαστροκώστας γράφει χαρακτηριστικά: «Επί της παρά την όχθην κρημνώδους πλευράς του λόφου, εις μικρόν ύψος από της στάθμης των υδάτων του ποταμού, (Αχελώου) ήτο εζωγραφημένη επί του κεκονιαμένου βράχου, εντός νεωτέρου ναΐσκου, η εικών του Αγίου Νικολάου (17^ου αι.) εν αρίστει καταστάσει διατηρουμένη. Αύτη ήτο εύκολον να αποτειχισθή.»

Ο Αχελώος για εκατομμύρια χρόνια έρεε τα ορμητικά νερά του σκάβοντας  βαθιά χαράδρα ανάμεσα στην κορυφή του Αϊ Νικόλα και το Πρατοβούνι. Η εύφορη κοιλάδα που δημιούργησε κατά μήκος του, καλλιεργήθηκεαπό την παλαιολιθική εποχή, όπως έγινε στην Μεσοποταμία, στον Νείλο και παντού,από όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν την γη, πριν 8-10 χιλιάδες χρόνια.

Κατοικήθηκε η περιοχή από τους προκάτοχους και προγόνους των Ελλήνων τους Πελασγούς. Εικάζεται ότι αυτοί πρώτοι οχύρωσαν τον βράχο του Αη Νικόλα που δέσποζε πάνω από το φυσικό σύνορο τον Αχελώο.(Το μεσαιωνικό κάστρο των Τόκκων πρέπει να είναι κτισμένο πάνω σε προγενέστερα αρχαία κάστρα).

Στους Ιστορικούς χρόνους κυριάρχησαν οι Αγραίοι, στα Άγραφα ανάμεσα στον Αχελώο και τον Αγραφιώτη, αλλά και δυτικά στον Ορεινό Βάλτο και προς τα κάτω μέχρι το Αγρίνιο, στο οποίο έδωσαν και το όνομα.

Πολλοί αρχαίοι λαοί έζησαν για λίγο ή πολύ, πριν και μετά τον Τρωϊκό πόλεμο, στην κοιλάδα του Αχελώου. Λέλεγες-Ταφιείς-Τηλεβόες-Κουρήτες-Αιτωλοί, (σε τρία φύλα: Ευρυτάνες- Αποδωτοί και Οφιονείς)-Ακαρνάνες-και άλλοι.

Στον Ορεινό Βάλτο και σε κοντινές αποστάσεις από το νησάκι όπου βρίσκεται το κάστρο της Μακρυάδας ή Αγίου Νικολάου, υπάρχουν πολλά αρχαία κάστρα. Τα πιο γνωστά από αυτά είναι των Βρουβιανών-του Μπλέτσι-του Αγίου Νικολάου στο Περδικάκι (Σακαρέτσι)-του Εμπεσού-των Χαλκιοπούλων-το Κουλούρι στην Αρωνιάδα-του παλιόκαστρου Τρικλίνου στην γέφυρα Τατάρνας-της Ρίγανης Πετρώνας (Μπονίκεβος)-του Παλιόκαστρου Πετρώνας-του Αη Γιάννη και Αγίας Παρασκευής στην Μαλεσιάδα-των Γιαννοπούλων και του Γλά και  Καστριού στην Βαρετάδα.

Στην ανατολική όχθη του Αχελώου, στην Δυτική Ευρυτανία υπάρχουν πολλά άλλα αρχαία και Βυζαντινά κάστρα.

Πολύ πιθανόν κάποιο από όλα τα παραπάνω να είναι και το κάστρο της πόλεως Εφύραςπου συναντούμε σε αρχαίες ιστορικές πηγές, ο Στράβων (Η’ΙΙΙ.5) γράφει: «…και εν τη Αγραία όπως Αιτωλίας Εφύρα κώμη…»

Όλοι σχεδόν οι Αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί αναφέρουν την περιοχή, τους λαούς που την κατοικούσαν και τις μάχες και συμμαχίες που συνήψαν με τις ισχυρές δυνάμεις των κλασσικών χρόνων Αθήνα και Σπάρτη.

Ο Μαστροκώστας αναφέρει πινακίδα σε δύο λιθόπλινθους του τείχους της Νότιας πλευράς στο κάστρο του Άη Νικόλα που έχει χαραγμένη την οικοδομική επιγραφή: «Ευριπίων έργον Ζ Επιμελητής Κρυτίνας Φαρσάλιος» (περί το 2^ο ήμισυ του 3^ου αιώνα Π.Χ.). Ευρίπιος είναι το εθνικόν της γνωστής έξ άλλης επιγραφής (IGIVI², 95) ως Ακαρνανικής πόλεως Εύριπος.

Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο οι μεγάλες εξελίξεις ειδικά με τον εποικισμό της Νικοπόλεως δεν επηρέασαν σημαντικά την περιοχή της Αγραΐδας, αν και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την ενδοχώρα και τα μικρά μέρη. Βασικά καμία Ρωμαϊκή οδική αρτηρία δεν πέρασε από τα «άγρια» αυτά μέρη.

Τους επόμενους σκοτεινούς αιώνες η περιοχή βρέθηκε στο πέρασμα προς τα κάτω πολλών επιδρομέων όπως τωνΓότθων, Βησιγότθων, Βανδάλων (466), των Σλάβων (783), των Σαρακηνών (889), των Βουλγάρων του Σαμουήλ (975), και των Νορμανδών (1147).

Κατά τις Σταυροφορίες και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) από τους Φράγκους πέρασε στην κυριαρχία του Δεσποτάτου της Ηπείρου.

Στα νησιά του Ιονίου και στο Δεσποτάτο ήρθαν κυρίαρχοι ηγεμόνες οι Ιταλοί ευγενείς Τόκκοι, έχοντας καταγωγή από την Λομβαρδία. Ο Λεονάρντο Τόκκο το 1357 επέκτεινε τις κτήσεις του παίρνοντας και την Βόνιτσα. Πέθανε το 1376.

Τα παιδιά του ο Κάρολος Α’ Τόκκο και ο Λεονάρντο Β’ Τόκκο κυρίευσαν τις ντόπιες «ηγεμονίες» στην Δυτική Ελλάδα μέχρι την Αλβανία και προς τα κάτω μέχρι την Ηλεία. Ο Κάρολος έζησε από το 1372 έως το 1429.

Είχε στρατηγικές ικανότητες και οι υπό την κυριαρχία του περιοχές οχυρώθηκαν σύμφωνα με τα μέσα της εποχής και ο τόπος έζησε ειρηνικά. Το κάστρο του Αγίου Νικολάου είναι μία από αυτές τις οχυρώσεις που έκτισε κατά μήκος των συνόρων του, στην δεξιά όχθη του Αχελώου μέχρι τις πηγές του.

Τον διαδέχθηκε ο ανιψιός του Κάρολος Β’ Τόκκος και διαφέντεψε μόνο ένα χρόνο. Το 1430 ο νόθος γιός του Καρόλου Α’ Μέμνων, διεκδίκησε την ηγεμονία και ζήτησε βοήθεια από τον Σουλτάνο Μουράτ Β’. Εκείνος έστειλε στρατό στην Ήπειρο και υποχρέωσε τον Κάρολο Β’ να υπογράψει συνθήκη με ταπεινωτικούς όρους…

Υποτελής στον Σουλτάνο άντεξε μέχρι το 1448, τότε πήγε στην Ιταλία να ζητήσει βοήθεια εναντίον του Μουράτ Β’ αλλά εκεί πέθανε.

Η Αιτωλοακαρνανία δυτικά του Ευήνου ποταμού κατά την Τουρκοκρατία διατήρησε την ονομασία «Κάρλελι» προς τιμή του Καρόλου Α’, ανατολικά η Ναυπακτία αποκαλούνταν «Βενέτικο» και «Κράβαρα», ονόματα που άλλαξαν μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την μακραίωνη τυραννία.

Τα επόμενα χρόνια οι Τούρκοι κυρίευσαν το «Κάρλελι» και το κράτησαν για 370 χρόνια.

Αυτούς τους σκοτεινούς χρόνους της σκλαβιάς για την Ελλάδα, η περιοχή γύρω από τον Άγιο Νικόλαο, στον Βάλτο και στα Άγραφα, ποτέ δεν κατακτήθηκε πραγματικά από τους Οθωμανούς.

Οι ορεσίβιοι Έλληνες, Βαλτινοί και Αγραφιώτες, μακριά από τις πόλεις και τους ελεγχόμενους δρόμους, έζησαν δύσκολα και με πολλές στερήσεις χρόνια, αλλά με καθεστώς ανεξαρτησίας και ελευθερίας. Η ζωή τους ήταν μία διαρκής άσκηση για την ώρα του πολέμου και πρώτοι αυτοί έτρεχαν στις μάχες και πρόθυμα θυσίαζαν την ζωή τους για τα ιδανικά της πατρίδας.

Στοιχεία για το «νησάκι του Αγίου Νικολάου»:

Στίγμα σε γεωγραφικό πλάτος και μήκος: φ=39° 00,6’ Β. & λ=021°23,9’ Α.

Μέγιστο μήκος: 270 μέτρα. Μέγιστο πλάτος: 150 μέτρα. Υψόμετρο από θαλάσσης: 290 μέτρα. Υψόμετρο από την λίμνη περίπου 30-40 μέτρα αναλόγως της εποχής/στάθμης της λίμνης. Έκταση περίπου 30 στρέματα.

Το τείχος της ακρόπολης έχει περίπου 70 μέτρα μήκος με δύο πύργους.

Μεγάλο μέρος του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της λίμνης.

Η πλησιέστερη ακτή είναι της Ευρυτανίας στα 40-50 μόνο μέτρα.

Οι αποστάσεις από τα «λιμανάκια» της λίμνης για πλωτά μέσα είναι:

Από την προβλήτα της Σιβίστας Δήμου Αγράφων: 1,5 χιλιόμετρα. (ΝΝΔ)

Από φυσικό κολπίσκο Μηλιάς: 2 χιλιόμετρα. (ΝΑ)

Από την γέφυρα της Τατάρνας: 9,3 χιλιόμετρα. (ΒΒΔ)

Από την γέφυρα της Τέμπλας: 16 χιλιόμετρα. (Νότια μέσα από τον Αχελώο και την λίμνη αναλόγως την στάθμη της)

Για τους τολμηρούς επισκέπτες απ’ την μεριά της Αιτωλοακαρνανίας συνιστάται η προσέγγιση με βάρκα από την Μηλιά, όπου φθάνει κανείς από τον Εμπεσό μετά από συνολικά 9 χιλιόμετρα, τα 6,5 άσφαλτο και τα 2,5 χιλιόμετρα μόνο με 4χ4 όχημα. Και πάλι με μεγάλη προσοχή στην οδήγηση και αρκετή επιδεξιότητα. Φυσικά πρέπει η  βάρκα που θα χρησιμοποιηθεί να πληρεί όλους τους όρους ασφαλείας διαθέτοντας σωστικά μέσα και συνεχή επαφή με έμπειρα άτομα στην στεριά.

Οι επιβαίνοντες πρέπει απαραιτήτως να φορούν σωσίβια και να γνωρίζουν κολύμβηση.

Τα πράγματα είναι πολύ ευκολότερα από την πλευρά της Ευρυτανίας όπου ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος φθάνει σχεδόν μέχρι την τσιμεντένια προβλήτα της Σιβίστας, που χρησιμοποιούνταν από τα μικρά φέρυ-μπώτ για τις ανάγκες των κατοίκων όταν γέμισε το φράγμα και μέχρι να…κατασκευαστούν οι γέφυρες…

Ας ευχηθούμε σύντομα να ναυπηγηθούν και να  «νηολογηθούν» τα κατάλληλα ασφαλή πλοιάρια, που με ένα μικρό αντίτιμο θα προσφέρουν μία βόλτα στους επισκέπτες της λίμνης και θα μεταμορφώσουν την έρημη περιοχή σε ένα δροσερό και ευχάριστο προορισμό καλοκαιρινών διακοπών!

Βιβλιογραφία:

1. Δημοσιεύσεις Αρχαιολόγου Ευθυμίου Μαστροκώστα (1967-69)
2. «Αρχαιολογικόν Δελτίον» τόμος 22 (1967) Μέρος Β-2 Χρονικά, (1969)
3. Ιστοσελίδα ΕΥΡΥΤΑΝΙΑ, Πάνος Ι. Βασιλείου -Πρατοβούνι Σιβίστας.
4. «Αιτωλία-Ακαρνανία» τόμος Ι σελ.63 (Αγραίοι-Αγρίνιο) Θωμά Δ. Μποκώρου.
5. «Το Σαντζάκι του Κάρλελι», Στρατηγού ε.α. Νικολάου Αθ. Κολόμβα. (Παράρτημα Α’ περί των Ιταλών Ευγενών Τόκκων)
6. Πρακτικά Α’ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας, Αγρίνιο 21-22-23 Οκτ. 1988, Μιχάλης Πετρόπουλος, «Η Αιτωλοακαρνανία κατά την Ρωμαϊκή περίοδο».

Απόστολος Κων. Καρακώστα

agrinionews.gr