Πώς σε άλλες περιοχές της χώρας, οι παλιοί λιθόστρωτοι με τα πάμπολλα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα και ως πολιτιστικό στοιχείο, έχουν προ πολλού κηρυχθεί διατηρητέοι και πόλοι έλξης για τουρισμό και ως πρώτη ύλη για ανάπτυξη, ενώ, αντίθετα, δύο στην Παλαιομάνινα (ο ένας μέσα στην αρχαία πόλη και ο άλλος, της «Σκάλας»)… «καταστρεπτέοι»!

Αναμνήσεις του Δημήτρη Στεργίου

Είναι απογοητευτική η διαπίστωση ότι σ΄ ένα χωριό, όπως η Παλαιομάνινα, με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά (αρχαία πόλη, ακρόπολη, πύργοι, επιβλητική Κεντρική Πύλη ή «Αυλόπορτα», αρχαίοι λιθόστρωτοι δρόμοι, αρχαία πηγάδια, μυκηναϊκός τάφος, πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα κλπ) και πλούσια (ελληνοβλάχικη) παράδοση με αρχαιοελληνικές (ομηρικές) ρίζες , κυριαρχούν η ερημία, η φτώχεια, η μιζέρια και η απογοήτευση.

Η απογοήτευση αυτή γίνεται μελαγχολική αν τονισθεί ότι, αντιθέτως, θα μπορούσε να είχε γίνει το … Μέτσοβο της Αιτωλοακαρνανίας και να είχε αποκτήσει μιαν ανάπτυξη και ένα βιοτικό επίπεδο εφάμιλλο με εκείνο των άλλων χωριών της Παραχελωίτιδας, τα οποία σφύζουν από πληθυσμό και ευημερία, ακριβώς διότι αξιοποιήθηκαν όλα τα συγκριτικά τους πλεονεκτήματα. Κι ένα από τα πάμπολλα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Παλαιομάνινας είναι ο πολιτισμός και η παράδοση, που αποτελούν τη σημαντικότερη πρώτη ύλη για ανάπτυξη.

Είχα την χαρά να επισκεφθώ, κυρίως ως προσκεκλημένος σε εκδηλώσεις, πολλές φορές το όμορφο Μέτσοβο, ακόμα κι όταν, στη δεκαετία του 1960, δεν απογειωθεί τόσο πολύ με την αξιοποίηση της πλούσιας ελληνοβλάχικης παράδοσης και του γεωγραφικού του ανάγλυφου. Τα δύο αυτά έντονα και σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα και κυρίως τα εκπληκτικά υφαντά και τα σημαντικά κτηνοτροφικά προϊόντα αξιοποιήθηκαν στη συνέχεια στο έπακρον με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα στον τουρισμό.

Σημειώνω ότι και η Παλαιομάνινα φημιζόταν και είχε αναπτύξει μιαν αξιοζήλευτη υφαντική βιοτεχνία, είχε ένα από τα καλύτερα παραδοσιακά τυροκομεία, που σήμερα θα παρήγε τα καλύτερα τυροκομικά της Ελλάδος, έχει τον Αχελώο ποταμό στα «πόδια» της και την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά για αγροτοτουρισμό, δύο παραδοσιακούς αλευρόμυλους, δηλαδή συγκριτικά πλεονεκτήματα που δεν είχε το Μέτσοβο.

Είχε όμως το Μέτσοβο ανθρώπους με διορατικότητα και ενδιαφέρον για το χωριό τους, ενώ στην Παλαιομάνινα πήγε χαμένη η πολιτιστική εποποιία της περιόδου 1996-2006 με τις εκδηλώσεις με κορυφαίο θέμα τον «βλάχικο Γάμο», που εξελίχθηκε ακόμα και σε διεθνή θεσμό, καθώς και διάφορες ημερίδες που διοργανώθηκαν στην πλατεία του χωριού με ειδικούς ομιλητές να προτείνουν σενάρια για αποκλειστική αγροτουριστική ανάπτυξη και μόνο στην περιοχή.

Τώρα, πέρα από αυτά, αναφέρω και το παράδειγμα των δύο αρχαίων λιθόστρωτων δρόμων, οι οποίοι σε πολλές άλλες περιοχές της χώρας μας έχουν κηρυχθεί διατηρητέοι και στην Παλαιομάνινα… «καταστρεπτέοι» σε βάρος της ανάπτυξης και του πολιτισμού. Επί δεκαετίες και, συγκεκριμένα, από τότε που διάβαζα τις περιγραφές της αρχαίας ακρόπολης, των αρχαίων τειχών και της αρχαίας «Αυλόπορτας» της Παλαιομάνινας από τους περιηγητές που την επισκέφθηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα, με είχαν προβληματίσει πολύ οι επισημάνσεις τους για το εσωτερικό της αρχαίας πόλης, δηλαδή για το τεράστιο μέρος που περικλειόταν από τα κυκλώπεια τείχη.

Από την αρχή με είχε εκπλήξει η διαπίστωση, ιδιαίτερα του Ληκ, ότι κατοικούνταν κάποτε ο απέραντος, απότομος και άγριος εσωτερικών χώρος της αρχαίας πόλης της Παλαιομάνινας. Και πράγματι, όπως διαπιστώθηκε αργότερα, τον απέραντο αυτό εσωτερικό χώρο διέσχιζε ένας αρχαίος λιθόστρωτος δρόμος που συνέδεε την Ακρόπολη με την «Αυλόπορτα» στων τειχών της αρχαίας πόλης στη δεξιά όχθη του Αχελώου, για τον οποίο θα γράφω στη συνέχεια. Υπάρχει, όπως ήδη αναφέρθηκε και δεύτερος αρχαίος λιθόστρωτος δρόμος, ο οποίος συνέδεε την αρχαία πόλη και συνέχεια το χωριό με το (παλαιό) νεκροταφείο του χωριού, με τον Άγιο Γεώργιο, δηλαδή πάλι με το ποταμό Αχελώο. Αυτός ο λιθόστρωτος δρόμος λέγεται απλό τους κατοίκους της Παλαιομάνινας, όπως και παρόμοιοι σε άλλες περιοχές «Σκάλα» ή επιστημονικώς «Κλίμαξ»!

Κατά την επίσκεψή μου στο χωριό το καλοκαίρι του 1995 διαπίστωσα ότι ο δρόμος αυτός, μετά την εγκατάλειψη του παλαιού νεκροταφείου και τη μεταφορά του σε άλλο σημείο κοντά στο χωριό, δεν χρησιμοποιούνταν ή χρησιμοποιούνταν πια ελάχιστα, με αποτέλεσμα να καταστρέφεται σιγά – σιγά και να καλύπτεται από δέντρα και θάμνους. Και σαν μην έφταναν όλα αυτά, η καταστροφή ολοκληρώθηκε σε ένα σημείο, στην αρχή του δρόμου, κοντά στο χωριό, την κατασκευή τεράστιου … βόθρου … λυμάτων ακριβώς πάνω του!

Έτσι, από τη στιγμή αυτή προώθησα τρεις πρωτοβουλίες για τη διάσωση, αποκατάσταση και ανάδειξη του σημαντικού αυτού στοιχείου πολιτιστικής κληρονομιάς, δηλαδή με εκτεταμένη φωτογράφιση όλων των τμημάτων από τον ανεψιό μου Λεωνίδα Στεργίου του Αριστοτέλη (με δική του δαπάνη!), τον καθαρισμό από τα δέντρα, θάμνους, συρματοπλέγματα με δαπάνη της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας (πάνω από 3.000.000 δραχμές) και την αποτύπωσή του σε σχέδιο από πολιτικό μηχανικό και κατάρτιση μελέτης για την ένταξη σε κοινοτικό πρόγραμμα αποκατάστασης των κατεστραμμένων τμημάτων και ανάδειξή του ως δρόμου αναψυχής και ψυχαγωγίας, όπως θα αναφέρω αναλυτικά στο τρίτο σημείωμα της σειράς αυτής.

Λιθόστρωτα με ιστορία και στοιχεία ανάπτυξης στην υπόλοιπη Ελλάδα

Κι όμως, μολονότι όλα έτοιμα και πληρωμένα, δεν έγινε τίποτε από όλα αυτά. Αντιθέτως, σε άλλες περιοχές της χώρας μας, η πολιτιστική κληρονομιά και η παράδοση, όπως, για παράδειγμα, στο Μέτσοβο και στα νησιά μας, έχει αποτελέσει την πιο σημαντική πρώτη ύλη για ανάπτυξη. Μία τέτοια σημαντική πρώτη ύλη είναι και τα καλντερίμια, τα λιθόστρωτα της Σκιάθου, για παράδειγμα, τα οποία είναι πολύ νεώτερα, του 19ουαιώνα, και στα οποία περπατούσε και εμπνεύστηκε πολλά από τα διηγήματά του ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, τα οποία είναι πλέον διατηρητέα με επίσημη απόφαση της Διεύθυνσης Αρχιτεκτονικής του υπουργείου Περιβάλλοντος, του κράτους. Εκεί, στα παραδοσιακά δρομάκια του νησιού, στη δεκαετία του 1970 φωτογραφίζονταν η Τζάκι Κένεντι με τον Αριστοτέλη Ωνάση και άλλες προσωπικότητες και οι φωτογραφίες τους κυριαρχούσαν στο διεθνή Τύπο.

Η κήρυξη των λιθόστρωτων της Σκιάθου και εκατοντάδων άλλων στην Ήπειρο και αλλαχού δεν έγινε από μόνη της. Ύστερα από πρωτοβουλίες πολιτιστικών συλλόγων και δήμων, εξασφαλίσθηκε η θετική γνωμοδότηση του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής της Περιφερειακής Ενότητας της περιοχής , η οποία διαβιβάστηκε στη Διεύθυνση Αρχιτεκτονικής του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Στη συνέχεια, η απόφαση δημοσιεύεται στο Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως , στο οποίο αναφέρονται οι ακόλουθοι όροι και προϋποθέσεις: «στα χαρακτηριζόμενα ως διατηρητέα καλντερίμια απαγορεύεται κάθε αφαίρεση, αλλοίωση ή καταστροφή των επιμέρους κατασκευαστικών και διακοσμητικών στοιχείων τους, των υλικών κατασκευής τους (λίθοι και συνδετικό υλικό), ενώ επιτρέπονται επεμβάσεις, για τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων για την απορροή των ομβρίων, για λόγους λειτουργικούς – εφόσον δεν αλλοιώνεται ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας και δεν θίγονται τα διατηρητέα στοιχεία τους καθώς και διατηρητέα στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου τους.

Για οποιαδήποτε συντήρηση, επισκευή, αποκατάσταση ή καθαρισμό των διατηρητέων καλντεριμιών και των συναφών τους στοιχείων θα απαιτείται πλέον η σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής». Με την ευκαιρία αναφέρω, ενδεικτικά, τα ακόλουθα λιθόστρωτα με ιστορία τα οποία υπάρχουν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος και τα οποία μάλιστα έχουν κηρυχθεί ως διατηρητέα.

Μακρυνίτσα: Κηρυγμένα ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο είναι τα καλντερίμια της. Οι ανάγκες του τόπου ήταν εκείνες που επέβαλαν την δημιουργία τους: Στις αρχές του 19ου αιώνα τις πλαγιές του Πηλίου ανεβοκατέβαιναν ατέλειωτα καραβάνια από αγωγιάτες που μετέφεραν αγαθά. Τα μονοπάτια αυτά είχε ακολουθήσει και ο Ρήγας Φεραίος για να διδάξει τα Ελληνόπουλα του Κισσού και της Τσαγκαράδας. Όμως το σαθρό έδαφος δημιούργησε την ανάγκη της κατασκευής λιθόστρωτων πάνω στα υφιστάμενα μονοπάτια. Ηπειρώτες μάστοροι και ‘λαϊκοί πολεοδόμοι’ ανέλαβαν το έργο με αποτέλεσμα τα καλντερίμια να εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα με την απαράμιλλη αισθητική και την τεχνική αρτιότητά τους.

Μπίλιοβο: Το λιθόστρωτο καλντερίμι που συνδέει τα χωριά Σωτηριάνικα και Αλτομιρά στην Εξω Μάνη Μεσσηνίας είναι χαρακτηρισμένο ως μνημείο. Με μήκος 3 χιλιόμετρα και με 83 στροφές -από τις οποίες οι 78 είναι 180 μοιρών- ξεκινά από υψόμετρο 300 μέτρων για να φτάσει στα 800 μέτρα. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1904 και θεωρείται ένα από τα επιτεύγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Εκτιμάται ότι η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1928. Το χωριό Σωτηριάνικα απ’ όπου και ξεκινά το μονοπάτι βρίσκεται σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από την Καλαμάτα.

Σκόπελος: Το πρώτο καλντερίμι των Βορείων Σποράδων που χαρακτηρίστηκε διατηρητέο από το υπουργείο Πολιτισμού ήταν αυτό του Αγίου Κωνσταντίνου στη Σκόπελο. Παλαιότερο των 100 χρόνων, αποτελεί ένα από τα τελευταία καλντερίμια που σώζονται στην περίμετρο της πόλης της Σκοπέλου. Διέρχεται από ελαιώνες. Το ΦΕΚ που εκδόθηκε το 2011 έκανε λόγο για ‘τυπικό δείγμα της παραδοσιακής τεχνικής της οδομηχανικής του 19ου αιώνα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, τεχνική και πολεοδομική σημασία. Είναι σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής όσο και της κοινωνικής ζωής του τόπου’.

Κεραμίτσα: Διατηρητέο μνημείο έχει χαρακτηριστεί το λιθόστρωτο της Κεραμίτσας, στην επαρχία Φιλιατών του Νομού Θεσπρωτίας, αλλά και ο περιβάλλων χώρος σε ακτίνα 100 μέτρων εκατέρωθεν του μονοπατιού. Ο λιθόστρωτος δρόμος αποτελεί κατάλοιπο της οδικής αρτηρίας που ένωνε τα Γιάννενα με το λιμάνι της Σαγιάδας, είναι γνωστός ήδη από τον 15ο αιώνα ενώ ο περιηγητής Πουκεβίλ ανέφερε ότι το έργο είναι πολύ παλιό και επιδιορθώθηκε το 1716.

Φωτογραφία πρώτη: Εκπληκτική άποψη της Παλαιομάνινας

Φωτογραφία δεύτερη: Κι άλλη φωτογραφία της ντροπής. Μερικά ακόμα τμήματα του εκπληκτικού σε τέχνη λιθόστρωτου δρόμου «Σκάλα» στην Παλαιομάνινα, σκεπασμένα από δέντρα και θάμνους και αδιαφορία!

Φωτογραφία τρίτη: Το Μέτσοβο με τις λιθόστρωτους δρόμους και γειτονιές και…

Φωτογραφία τέταρτη: … η Παλαιομάνινα ως … «καστροπολιτεία»

Φωτογραφία πέμπτη: Το επιβλητικό κτίριο του πρώην «Τυροκομείου» της Παλαιομάνινας που στη συνέχεια έγινε Λαογραφικό Μουσείο με δαπάνες της της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας

Φωτογραφία έκτη: Ο αλευρόμυλος «Λάπα», που έγινε ένα άρτιο Αγροτικό Τεχνολογικό Μουσείο στην Παλαιομάνινα με δαπάνες της Εταιρείας Φίλων των Μνημείων της Παλαιομάνινας

Από την ομάδα Αιτωλία και Ακαρνανία στο πέρασμα του χρόνου, Aetolia Acarnania tempus.

agriniopress.gr