Aρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος…
Έθιμα της Πρωτοχρονιάς
Γράφει η δρ. Μαρία Νίκου Αγγέλη
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα
-Να τα πούμε;
-Πέστε τα!
«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
Κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ Άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός, Άγιος και Πνευματικός
Στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει
Άγιος Βασίλης έρχεται, όλους μας καταδέχεται
Από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία.
Βαστάει πένα και χαρτί, ζαχαροκάντιο ζυμωτή
Χαρτί και καλαμάρι, δες και με το παλικάρι.
Το καλαμάρι έγραφε τη μοίρα του την έλεγε
Και το χαρτί ομίλει, άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη …»....
Τον ερχομό του αγαπημένου τους Αγίου τραγουδάνε τα παιδιά στους δρόμους και στις γειτονιές, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς.
Ο Άγιος Βασίλης έρχεται από μακρινή πορεία, από την Καισαρεία… Κρατάει πένα, χαρτί και καλαμάρι. Στοιχεία που μαρτυρούν τις σπουδές και τη μόρφωσή του.
Κατά τόπους υπάρχουν παραλλαγές και στα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα…
Οι νοικοκυραίοι, στο χωριό ή στην πόλη, ανοίγουν την πόρτα τους στα παιδιά, γιατί θεωρούν τον ερχομό τους καλό για το σπίτι. Προσφέρουν χρήματα και γλυκίσματα και εύχονται: και του χρόνου!
Ας είναι πάντα καλοδεχούμενα τα παιδιά που χτυπάνε την πόρτα μας, διατηρώντας ένα πατροπαράδοτο έθιμο…
«Κυρία Αγγέλη, και μόνο που μας ανοίγουν την πόρτα τους οι νοικοκυραίοι, είναι σημαντικό για μας! Μπορεί να μην έχουν να μας δώσουν χρήματα, όπως άλλοτε, έχουν όμως καλοσύνη!». Είναι τα λόγια του Δημήτρη, μαθητή Γυμνασίου, που ζει στο Αγρίνιο. Ο μαθητής χαίρεται που θα τραγουδήσει τα κάλαντα. Κατανοεί όμως και την αδυναμία των νοικοκυραίων, λόγω οικονομικής κρίσης, να ανταποκριθούν όπως άλλοτε…
Τα δώρα και ο μπουναμάς
Όλες τις μέρες των γιορτών, αλλά ιδιαίτερα την παραμονή της πρωτοχρονιάς η εμπορική κίνηση φθάνει στο αποκορύφωμά της. Όχι μόνο σε είδη διατροφής, αλλά και σε είδη ένδυσης και δώρων. Το έθιμο των δώρων αυτές τις μέρες τηρείται σχεδόν από όλους μας. Ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του καθενός.
Μικροί και μεγάλοι χαρίζουν και παίρνουν δώρα. Ιδιαίτερα απολαμβάνουν το έθιμο τα παιδιά που συγκεντρώνουν πολλά δώρα και χρήματα αυτές τις μέρες.
Θυμάμαι στο χωριό μου, το Μαχαιρά Ξηρομέρου Αιτωλ/νίας, τη μέρα της Πρωτοχρονιάς, οι γονείς, οι γιαγιάδες, oι παππούδες, οι θείοι και θείες κλπ. παλιά δίνανε το «μπουναμά» ή «μπουλαμά» στα παιδιά. Ο «μπουναμάς» ήταν ένα χρηματικό ποσό, συνήθως κέρμα. Σπάνια χάρτινο!
Εμείς, παιδιά τότε, περιμέναμε με λαχτάρα να ξημερώσει η Πρωτοχρονιά για να μαζέψουμε τους μποναμάδες μας. Και χαιρόμαστε ιδιαίτερα, όταν τύχαινε να μας κάνει το μποναμά κάποιος που δεν το περιμέναμε! (γιατί συνήθως υπολογίζαμε και ποιοι θα μας δώσουν χρήματα και πόσα…).
Το βράδυ μετρούσαμε το ποσόν που είχαμε μαζέψει… Μερικά κέρματα όλο κι όλο, αρκετό όμως για να μας δώσει μεγάλη χαρά!
Σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Τα παιδιά έχουν αφθονία δώρων και παιχνιδιών και το χαρτζιλίκι τους είναι σημαντικό. Ωστόσο, περιμένουν κι αυτά τα δώρα τους τα οποία προσφέρονται όλη τη διάρκεια των γιορτών. Κυρίως όμως ανήμερα της Πρωτοχρονιάς.
Ο Άγιος Βασίλης αφήνει τα δώρα του κάτω από το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, για να τα βρουν το πρωί μόλις ξυπνήσουν. Και φυσικά, ο Άγιος προσπαθεί να ικανοποιήσει, όσο γίνεται, τις επιθυμίες τους, που είναι έντονες χάρη στην αφθονία της εποχής και στο θαύμα της διαφήμισης…
Ελπίζω ο Άγιος που «όλους μας καταδέχεται…», να καταδεχτεί να διαβεί και το κατώφλι κάποιων σπιτιών, που οι ένοικοί τους είναι άνεργοι και δυσκολεύονται να καλύψουν βασικές ανάγκες της οικογένειας…
Εξάλλου, ο Άγιος Βασίλης θα ’χει διαβάσει πολλά γράμματα παιδιών που βιώνουν τις φοβερές συνέπειες της κρίσης…
(Άγιε Βασίλη μου, ως απλή φιλόλογος, διάβασα σε μερικές εκθέσεις τους συγκλονιστικές αναφορές… Όμως εγώ δεν έχω τη δύναμη ενός Αγίου…).
Η βασιλόπιτα
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, τα μεσάνυχτα, εκεί που όλοι περιμένουν τον ερχομό του νέου χρόνου, κόβεται η βασιλόπιτα, την οποία με ιδιαίτερη φροντίδα έχει ετοιμάσει η νοικοκυρά. Ο νοικοκύρης του σπιτιού συνήθως αναλαμβάνει το κόψιμο της πίτας. Πιάνει το μαχαίρι, χαράζει το σταυρό και λέει: «χρόνια πολλά και καλή χρονιά να περάσουμε όλοι μας!».
Μετά κόβει τόσα κομμάτια, όσα και τα μέλη της οικογένειας. Πρώτα βέβαια βγάζει για το Χριστό, την Παναγία και για τον Άγιο-Βασίλη. Εκείνος που θα βρει το φλουρί είναι ο πιο τυχερός του σπιτιού. Πιστεύουν ότι η χρονιά θα είναι γούρικη γι’ αυτόν.
Το έθιμο της βασιλόπιτας αγαπήθηκε πολύ. Γι’ αυτό καθιερώθηκε και σε εξωσπιτικούς χώρους: γραφεία, υπηρεσίες, συλλόγους, σχολεία κλπ.
Και μάλιστα, διευρύνθηκε κατά πολύ και ο χρόνος κοπής της. Από τις 12 η ώρα και μετά, που γίνεται η αλλαγή του χρόνου, μεταφέρεται σε όποια ώρα και μέρα καθ’ όλη τη διάρκεια του Γενάρη!
Μακάρι να «διευρυνθεί» και το πνεύμα συλλογικότητας, συνεργασίας, αλληλεγγύης, αισιοδοξίας… Ανθρωπιάς, που η κοπή της βασιλόπιτας σηματοδοτεί!
Ιδιαίτερη φροντίδα των ζώων
Στις αγροτικές κοινωνίες το βράδυ της Πρωτοχρονιάς ταΐζουν και περιποιούνται ιδιαίτερα τα ζώα τους στο στάβλο ή στο μαντρί, γιατί πιστεύουν ότι τη νύχτα θα περάσει και θα τα ρωτήσει ο Άγιος. Γι’ αυτό πρέπει να είναι καλοφαγωμένα και ευχαριστημένα. Ο Άγιος Βασίλης στο βλογημένο μαντρί έκοψε κομμάτι βασιλόπιττας και για τα ζωντανά…
(Βλέπε: Φώτη Κόντογλου, «Το βλογημένο μαντρί»).
Το ποδαρικό
Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, από το πρωί ο καθένας περιμένει να πρωτοαντικρίσει ή να πρωτοακούσει κάτι καλό και ευχάριστο. Το καλό ποδαρικό στο σπίτι και το καλό συναπάντημα στο δρόμο το επιθυμούν όλοι, γιατί πιστεύουν ότι θα τους φέρει γούρι κατά τη διάρκεια της χρονιάς.
Σήμερα λέτε να προσθέσουμε το καλό τηλεφώνημα, το καλό sms, το καλό mail και άλλες σύγχρονες μορφές επικοινωνίας;
Το «βασίλεμα» της εργασίας
Θυμάμαι επίσης, ότι την Πρωτοχρονιά στο χωριό, υπήρχε το έθιμο να κάνουμε κάτι που επιθυμούμε να πάει καλά όλη τη χρονιά. Για παράδειγμα: διάβασμα, γράψιμο για μας τα παιδιά και λίγη επαγγελματική εργασία για τους μεγάλους… Και οπωσδήποτε έπρεπε να αποφύγουμε ότι ήταν δυσάρεστο π.χ. κλάμα, ζημιά κλπ.
Θυμάμαι τη μάνα που μας έλεγε:
«ό,τι πιάστε σήμερα θα βασιλέψει! Πάρτε το βιβλίο σας!»
Μαθήτρια διαβαστερή εγώ τότε, όλο και κάποιο βιβλίο έπαιρνα να διαβάσω για «να βασιλέψει». Πίστευα τα λόγια της μάνας μου. Και ευτυχώς πραγματοποιήθηκε το παιδικό μου όνειρο: έγινα φιλόλογος…
Λέτε να βγαίνουν αληθινές κάποιες παραδόσεις;
(Σ’ ευχαριστώ, αγράμματη αλλά πανέξυπνη μανούλα μου, που με κάθε τρόπο μας προέτρεπες «στα γράμματα»!)
Το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι
Η νοικοκυρά, ιέρεια των γιορτινών φροντίδων, στο μεσημεριάτικο τραπέζι στρώνει το πιο καλό τραπεζομάντηλο και συγκεντρώνει ό,τι πιο πλουσιοπάροχο και καλομαγειρεμένο μπορεί, διατηρώντας τις παραδόσεις του δωδεκαημέρου. Η αφθονία φαγητών αυτή τη μέρα προοιωνίζει αφθονία όλο το χρόνο.
(Βλέπε: Μ. Αγγέλη, «Πρωτοχρονιάτικες γεύσεις από την πατρίδα μου, το Ξηρόμερο Αιτωλ/νίας…». XIROMERONEWS 31 Δεκεμβρίου 2014).(ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ)
«Όπως τρώμε σήμερα, να τρώμε όλο το χρόνο!», λέγανε οι γιαγιάδες και οι παππούδες κάποτε. Σα να θέλανε να ξορκίσουν για πάντα την πείνα, που την είχαν ζήσει έντονα στα πέτρινα χρόνια της κατοχής…
Σήμερα, στα δύσκολα χρόνια της οικονομικής κρίσης το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι για κάποιους ανθρώπους είναι πιο φτωχικό… Στην Ελλάδα της κρίσης όμως υπάρχει Αλληλεγγύη και Ανθρωπιά!
Πολλές είναι και οι συμβολικές επιδιώξεις της πρωτοχρονιάς.
Ενδεικτικά αναφέρω:
Το νερό: Παλιά οι νοικοκυρές ανανέωναν το νερό με νέο,
«αϊ-βασιλιάτικο νερό» από τη δημόσια βρύση. Η πράξη αυτή συνοδευόταν με προσφορές στη βρύση: μέλι, γλυκά, όσπρια… και με την ευχή: «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και το βιό!».
Δηλαδή να υπάρχει προκοπή και καλές σοδειές για την οικογένειά τους…
Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του νερού έπρεπε να μη μιλήσουν καθόλου. Γι’ αυτό το νερό λεγόταν «αμίλητο».
Ίσως το έθιμο σε κάποια χωριά να διατηρείται ακόμα…
Το ρόδι: Την Πρωτοχρονιά επίσης, έσπαζαν ένα ρόδι στην πόρτα, για να πληθύνουν τα αγαθά του σπιτιού.
«Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόδι γεμάτοι!», λέει ο λαός μας.
Αυτό το έθιμο συνεχίζεται ως τις μέρες μας…
Το ρόδι επίσης, έχει ξεχωριστή θέση και στο γιορτινό τραπέζι. Χρησιμοποιείται πολύ και στη γιορτινή διακόσμηση γενικότερα. (Πολύ μου αρέσει το ρόδι. Και σαν φρούτο και σαν διακοσμητικό και σαν σύμβολο!).
(Βλέπε: Μ. Αγγέλη, «Ρόδι ή ρόϊδο. Ένα πανάρχαιο φρούτο». XIROMERONEWS 1 Iανουαρίου 2016).(ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ)
Η αγριοκρεμμύδα:
Θεωρείται τυχερό φυτό και πιστεύεται ότι φέρνει καλοτυχία στο σπίτι. Και τούτο διότι αν και ξεριζώνεται από τη γη δεν ξεραίνεται, αλλά διατηρεί τη ζωντάνια και βγάζει νέα φύλλα. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι φέρνοντάς την στο σπίτι τους θα έπαιρναν δύναμη , ζωντάνια και τύχη.
Και σήμερα διατηρείται αυτή η συνήθεια. Οι νοικοκυρές φροντίζουν να προμηθευτούν την αγριοκρεμμύδα για να τη βάλουν στο σπίτι τους την Πρωτοχρονιά. (Βλέπε: Μ. Αγγέλη, «Χριστουγεννιάτικη διακόσμηση. Σύμβολα και συμβολισμοί». XIROMERONEWS 1 Ιανουαρίου 2015 ) (ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ)
Tυχερά παιγνίδια
Τις μέρες των γιορτών και ιδιαίτερα την Πρωτοχρονιά συνηθιζόταν και το χαρτοπαίγνιο. Χαρτοπαίχτες και μη έπαιζαν χαρτιά «για το καλό του χρόνου».
Με τα τραπουλόχαρτα προκαλούσαν την τύχη τους! Και πίστευαν ότι ο κερδισμένος θα είναι τυχερός και «θα κερδίζει» όλο το χρόνο…
Εμείς τα παιδιά, στο Ξηρόμερο κάποτε, παίζαμε ένα τυχερό παιχνίδι, το λεγόμενο «πάρτα όλα». Ήταν σαν πολύπλευρη σβούρα που στην κάθε πλευρά της έγραφε ανάλογα: Πάρε 1, πάρε 2,ή βάλε 1…ή πάρτα όλα!
Τα ποσά που παίζαμε ήταν τα κέρματα που είχαμε από τους μποναμάδες μας.
Ένα άλλο τυχερό παιχνίδι που παίζαμε εμείς τα χωριατόπαιδα, ήταν το λεγόμενο «σταυρακόνι» ή «στριφτό»! Σταυρός ή εικόνα ήταν οι δύο όψεις του κέρματος που στρίβαμε ψηλά στον αέρα!
Σήμερα εξακολουθούν οι άνθρωποι να «κυνηγούν την τύχη τους» με διάφορα τυχερά παιχνίδια… Και κυρίως με το πρωτοχρονιάτικο λαχείο !
«Μακάρι να μας κάτσει!»
Θα κλείσω με ένα πρωτοχρονιάτικο ποίημα:
Πρωτοχρονιά
-Αρχιμηνιά! Καληχρονιά! Καλώς τον άρχοντά μας,
πόχει την τύχην αδελφή και την καρδιά του πλούτος!
-Βάνω το πόδι το δεξί κι όλα δεξά να πάνε!
-Σπάσε το ρόδι τ’ άλικο στη μαλλιαρή την πέτρα,
πιες απ’ τ’ αμίλητο νερό της κρυσταλλένιας βρύσης,
σκόρπα τα φύλλα της ελιάς, πες της καρδιάς τραγούδια!
-Ωσάν την πέτρα με ριζά η αγάπη να ριζώσει,
ξόρκι τ’ αμίλητο νερό ναν’ στο κακό το μάτι,
και σαν το ρόδι μ’ αγαθά το σπίτι να γιομίσει!
Κ. Καλλοναίου
