Ο Τριμερής Περίβολος στην Αρχαία Παλαιομάνινα αναδεικνύει τη μέγιστη στρατηγική σημασία της περιοχής, αποκαλύπτοντας τον κεντρικό της ρόλο στην αρχαία εποχή.
Τα τείχη, οι πύλες και οι πυλίδες, οι πύργοι και ο τριμερής περίβολος του οχυρού αποτελούν αριστουργήματα της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής, αποκαλύπτοντας τη στρατηγική ευφυΐα και την ανάγκη προστασίας που χαρακτήριζε τις κοινωνίες της εποχής!
Του Γιώργου Π. Μπαμπάνη
Συνεχίζοντας το αφήγημα για την υποτιμημένη από το ελληνικό κράτος «Αρχαία Παλαιομάνινα» με το ανεξήγητο μετέωρο σημαντικό βήμα της αρχαιολογικής ανασκαφής που άρχισε το 2006 και τελείωσε εγκληματικά το 2010,εστιάζω το σημερινό στη σημασία του μοναδικού αυτού μνημείου, στη δομική αρτιότητα και την πολεοδομική οργάνωση του τριμερούς οχυρωματικού συστήματος (Άνω Ακρόπολη – Κάτω Ακρόπολη – Πόλη), όσο και στη δυναμική του ένταξη στη σύγχρονη πολιτιστική κληρονομιά. Ο Τριμερής Περίβολος και τα Τείχη της πόλης αποτελούν μια από τις σημαντικότερες οχυρωμένες θέσεις στη δυτική όχθη του Αχελώου, που έλεγχε κατά την αρχαιότητα τα περάσματά του.
Η Παλαιομάνινα, η οποία σήμερα είναι αποκομμένηαπό το κρατικό ενδιαφέρον και ευρύ κοινό, είχε την τιμητική της στο παρελθόν, καθώς αποτελούσε αντικείμενο θαυμασμού από κορυφαίους περιηγητές , όπως ο William Martin Leake, ο LéonHeuzey και ο GustavWeigand, οι οποίοι κατέγραψαν και περιέγραψαν με δέος την ακρόπολη, τις πύλες και τα τείχη της.
Η αρχαία πόλη ήταν τειχισμένη από τους κλασικούς χρόνους. Ενδιαφέρον έχει άλλωστε το γεγονός ότι κατά την περίοδο των ανασκαφών υπό την εποπτεία του κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη οι επίπονες καθαριότητες έφεραν στο φως την οχύρωση με τα τρία μέρη της (Ακρόπολη- «Κάτω Ακρόπολη»- «Πόλη») που ήταν μάλλον καταφύγιο για τον καιρό του πολέμου, ενώ η καθ΄ αυτό πόλη βρισκόταν, όπου και η σημερινή Παλαιομάνινα, όπου εντοπίσθηκαν τμήματα του αρχαϊκού τείχους.
Ο περίβολός της, απλωμένος σε ένα χαμηλό ύψωμα (υψόμετρο 120 μέτρων) στα ΒΑ του σημερινού χωριού Παλαιομάνινα, περιλαμβάνει όχι μόνο την οχύρωση της πόλης, αλλά και τη διπλή (χωρισμένη εσωτερικά με διατείχισμα) ακρόπολή της. Τα τείχη έχουν συνολικό μήκος γύρω στα 1.700 μ. και μόνο σε ένα μικρό τμήμα (στα Ν) απουσιάζει η τεχνική οχύρωση, αφού αναπληρώνεται από τη φυσική (γκρεμός).
Το τείχος της πόλης και της ακρόπολης περιλαμβάνει συνολικά 11 ορθογωνικής κάτοψης πύργους, οι οποίοι είναι υπό κατάρρευση και πέντε πύλες, από τις οποίες δύο βρίσκονται στα ανατολικά και τις οποίες για να προσπελάσει κάποιος έπρεπε να διασχίσει ένα μικρό τετράγωνο περίβολο (αυλή) τον οποίο αυτές πλαισίωναν. Η Ν πύλη από αυτές τις δυο πύλες, η οποία καλείται και αυλόπορτα, φέρει τοξωτή κάλυψη, ενώ η Δ φέρει οριζόντιο υπέρθυρο.
Σημαντική η στρατηγική σημασία της αρχαίας πόλης
Η διάκριση σε Άνω και Κάτω Ακρόπολη υποδηλώνει ότι η Παλαιομάνινα είχε στρατηγική σημασία και έπρεπε να είναι έτοιμη για άμυνα σε πολλά επίπεδα.
Η οχύρωση της Άνω Ακρόπολης καταλαμβάνει το πλάτωμα της κορυφής του λόφου. Θεωρείται η πιο καλά οχυρωμένη και ασφαλής περιοχή που χρησίμευε ως τελευταίο καταφύγιο σε περίπτωση πολιορκίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι είναι τοποθετημένη στο πιο ψηλό σημείο και περιλάμβανε ισχυρά τείχη, πύργους και πιθανόν κάποια κτίσματα στρατιωτικής ή διοικητικής σημασίας τα οποία αναμένουν τη σκαπάνη για να τα φέρουν στο φως.
Ωστόσο, στην πολύτιμη διατριβή του Πορτελάνου ενισχύεται ακόμη περισσότερο η πθανότητανα έχουμε στην Παλαιομάνινα τα ερείπια της αρχαίας Μητρόπολης. Η «Άκρα», όπως την παρουσιάζει ο Πολύβιος αποτελεί μια διαφοροποίηση στην κατασκευή τόσο στην κατασκευή των τειχών όσο και των πύργων.
Είναι πολύ πιθανόν να έχει υποστεί στο σύνολο της επανακατασκευή και δεν θα μπορούσαμε να αποκλείσουμε και την επέμβαση των Αιτωλών, αφού βρισκόμαστε χρονικά κοντά στην περίοδο της Νέας Πλευρώνας και η τεχνική της οχύρωσης της ακρόπολης παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με αυτήν της σημαντικής αιτωλικής πόλης.
Οι Αιτωλοί είναι φανερό ότι εφόσον διατηρούσαν φρουρά στην ακρόπολη θα ήθελαν να την έχουν οχυρώσει καλά. Επίσης η θέση της Παλαιομάνινας επάνω στον Αχελώο είναι περισσότερο ενδιαφέρουσα για τους Αιτωλούς από τη σχετικά αποτραβηγμένη θέση στη Ρίγανη, για τους στρατηγικούς σκοπούς που η πόλη θα εξυπηρετούσε, με το δεδομένο ότι την περίοδο εκείνη το ποτάμι στο τμήμα του αυτό θα πρέπει να ήταν πλωτό.
Η οχύρωση με περίβολο και πύργους
Η οχύρωση είναι πολύ πιθανόν να είχε αρχικά έναν πολυγωνικό περίβολο, ο οποίος ενδεχόμενα αποτελούσε μία βελτίωση ενός παλαιότερου. Πιθανώς στη φάση αυτή ο δεύτερος περίβολος να αποτελούσε μαζί με την περιοχή της ακρόπολης την παλαιότερη ακρόπολη με πολυγωνικά τείχη, και ενδεχόμενα χωρίς ενισχύσεις πύργων.
Στη συνέχεια κάποιοι πύργοι και ενδεχόμενα ορισμένες γωνιώδεις προεξοχές μπορεί να προστέθηκαν. Η πορεία των πολυγωνικών τειχών με τα κατά αμβλείες γωνίες σπασίματα της, παρουσιάζει ομοιότητες με τον πολυγωνικό περίβολο της πόλεως των Οινιαδών. Οι γωνιώδεις προεξοχές μπορεί να υπήρχαν και στον αρχικό περίβολο, αφού αφενός μεν συναντώνται στην παλαιότερη οχυρωματική τέχνη, αφετέρου συναντώνται και στην οχύρωση της Ρίγανης, όπου έχουμε έναν απλό πολυγωνικής κατασκευής περίβολο.
Οι πύργοι παρουσιάζουν έντονες εξοχές από τα τείχη.
Ο συνδυασμός τους με τραπεζιόσχημη τοιχοποιία στην ακρόπολη, δημιουργεί την εντύπωση ενιαίας κατασκευής του περιβόλου της. Είναι πιθανόν οι πύργοι στο δεύτερο περίβολο να μην είναι σύγχρονοι αυτών της ακρόπολης.
Την άποψη αυτή ενισχύουν οι διαφορές που είναι διακριτές στον πύργο στη συμβολή του Δ τμήματος του Ν τείχους με τη δεύτερη οχύρωση, όπου συναντάμε την εξέχουσα χαμηλή σειρά λιθοπλίνθων και τις λαξεύσεις των γωνιών, που δεν συναντάμε στους πύργους της ακρόπολης, θα μπορούσαμε την κατασκευή αυτή να την συσχετίσουμε με την κατασκευή των πύργων της οχύρωσης του λιμανιού των Οινιαδών και αυτή των πύργων της Κεχροπούλας και εφόσον η ακρόπολη ανήκει στους χρόνους των Αιτωλών, δεν θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την ενίσχυση με τους πύργους στον δεύτερο περίβολο παλαιότερη της οχύρωσης της ακρόπολης στην τραπεζιόσχημη μορφή της Η ενίσχυση αυτή είναι πιθανόν να συντελέστηκε ταυτόχρονα με την ενίσχυση της πόλης με δύο πύργους κατά το Δ τμήμα της Ν πλευράς.
Περιγραφή της ακρόπολης από τον Εζέ
Ακόμη, η ακρόπολη περιγράφεται και από τον Εζέ ως εξής:
«..Η ακρόπολη σχηματίζει πάνω στο οροπέδιο, που κοσμεί από μακριά τις όχθες του Αχελώου, ένα ακανόνιστο τετράγωνο με πύργους στην άκρη του. Πίσω από την ακρόπολη και στο ίδιο επίπεδο, ένα γκρεμισμένο τείχος περιβάλλει έναν ολόκληρο χώρο, όπου βρίσκει κανείς εδώ και εκεί ίχνη αρχαίων σπιτιών. Τέλος, το κύριο οχυρό, που μετράει για δύο, γιατί χωρίζεται με ένα παχύ εσωτερικό τείχος, κατεβαίνει το βουνό σε ένα έδαφος γεμάτο δέντρα και βράχους.
Η γενική του μορφή μοιάζει με γωνία ή με τρίγωνο, του οποίου η βάση στηρίζεται στα βουνά και που επεκτείνεται με μια μακριά μύτη έως την ίδια την όχθη του ποταμού. Το διπλό αυτό τείχος, μάλιστα, μοιάζει πολύ παλαιό και είναι εντυπωσιακό, εξαιτίας της μοναδικής του διευθέτησης, με τους τεράστιους λίθους που το αποτελούν, το πάχος των τειχών του, την αμυντική αξία τους, που εντοπίζεται αποκλειστικά στην ιδιομορφία των γραμμών του, τη σκληρότητα του εδάφους, που δεν ισοπεδώθηκε και που ποτέ δεν μπόρεσε να φιλοξενήσει παρά φτωχικά καλύβια.
Ένας πληθυσμός άγριος και πολεμοχαρής άφησε τα σημάδια του σε αυτές τις κατασκευές, που μοιάζουν να έχουν γίνει αποκλειστικά για να κρατήσουν μακριά τον εχθρό, χωρίς να νοιάζεται για τη διευκόλυνσή του…»
Δημόσια κτίρια στην Κάτω Ακρόπολη
Στην Κάτω Ακρόπολη χαμηλότερα αλλά επίσης οχυρωμένη περιοχή θα μπορούσε να περιλαμβάνει δημόσια κτίρια, ίσως και κατοικίες εύπορων πολιτών. Άλλωστε εδώ η οχύρωση ήταν σημαντική αλλά όχι τόσο βαριά όσο στην Άνω Ακρόπολη.
Μια σημαντική παρατήρηση καθώς με τις ανασκαφές που γίνονταν αυτή την περίοδο η πύλη που ανακαλύφθηκε, αποδεικνύει την συνεχή κατοίκηση της περιοχής, καθώς η αρχιτεκτονική της και τα ευρήματα δείχνουν ότι η περιοχή κατοικούνταν από το 2.800 π.Χ. περίπου, ενώ μια άλλη πύλη που χρονολογείται περίπου στο 400 π.Χ., ήταν αφιερωμένη στον Δία. Η πρακτική πύλες να αφιερώνονται στο Δία ή κάποιον άλλο θεό ήταν διαδεδομένη στην αρχαιότητα.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Λαμπρινουδάκη, η λατρεία του Δία είναι γνωστή τόσο στην αρχαία Στράτο όσο και στις Οινιάδες, επομένως αυτή η ομοιότητα στη λατρεία ίσως δικαιώνει την άποψη πως αυτοί που κατοικούσαν «ψηλά» στον Αχελώο κατέβηκαν για να διευκολύνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες.
Σύμφωνα με τον κ. Λαμπρινουδάκη στη μοναδική είσοδο από την αρχαία πόλη της Παλαιομάνινας στην ακρόπολη αποκαλύφθηκε ΕΠΙΓΡΑΦΗ που αναγράφει το όνομα του ύψιστου αρχαίου θεού Δία. Από τη μορφή των γραμμάτων χρονολογείται τον 4ο περίπου αιώνα π.Χ. Αυτή η μικρή είσοδος (πυλίδα) είναι πολύ σημαντική γιατί προσέφερε καταφύγιο ανθρώπων και ζώων από την πιο χαλαρά οχυρωμένη χώρα της αρχαίας πόλης (που βρισκόταν μάλλον στο υψίπεδο που βρίσκεται το σημερινό χωριό) στην καλά οχυρωμένη ακρόπολη.
Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με τον Πολύβιο, όταν οι μακεδονικός στρατός υπό τον Φίλιππο Ε΄ πυρπόλησε εύκολα την κάτω πόλη της Μητρόπολης (219-217 π.Χ.) δεν μπόρεσε να κυριεύσει την πολύ καλά οχυρωμένη ακρόπολή της.
Περιγραφή του «οχυρού» της πόλης από τον αρχαιολόγο κ. Βασίλη Λαμπρινουδάκη
Τα χαρακτηριστικά της «πόλης» του οχυρού περιγράφονται μέσα από την ανέκδοτη εργασία του κ. Λαμπρινουδάκη ως εξής:
« Η ομάδα μας προσπάθησε να αντιμετωπίσει επίσης το πρόβλημα εάν και σε ποιο βαθμό κατοικήθηκε η οχυρωμένη περιοχή. Το τοπίο στην «κάτω ακρόπολη» καθώς και στην «κάτω πόλη» είναι πολύ τραχύ. Οι απότομες πλαγιές εναλλάσσονται με αιχμηρές βραχώδεις μάζες μέχρι την πύλη του ποταμού. Κάποιος μπορεί να βρει μόνο λίγα ακόμη και μέρη που φαίνονται κατάλληλα για κατοίκηση. Ανακαλύψαμε σε δύο τέτοια σημεία ορατά θεμέλια αρχαίων κτιρίων.
Στο νοτιοανατολικό τμήμα της «κάτω πόλης» ανακαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός σπιτιού με τουλάχιστον τρία δωμάτια σε διαφορετικά επίπεδα. Τα θεμέλια αποτελούνται από βαριά, περίπου λαξευμένα τεμάχια τοπικού ασβεστόλιθου, τα οποία στέκονται σε μερικά σημεία στον ελαφρώς επίπεδο επίπεδο βράχο. Υλικό, κατασκευή και ευρήματα, κυρίως θραύσματα βάζων και ειδών οικιακής χρήσης, μαρτυρούν μια ελληνιστική εγκατάσταση ενός αγρότη. Σε μια δεύτερη θέση στη μέση της «κάτω ακρόπολης» ανασκάφηκαν τα κακά διατηρημένα θεμέλια ενός άλλου σπιτιού.
Η κατασκευή τους είναι αυτοσχεδιασμένη. Χτίστηκαν με ογκόλιθους και λιθόστρωτες πέτρες, οι οποίες ενωμένες με το ανώμαλο υπόστρωμα. Άφθονα θραύσματα πλακιδίων μαρτυρούν την ύπαρξη κεραμοσκεπής από τερακότα. Η κεραμική που βρέθηκε εδώ χρονολογεί το σπίτι της ρωμαϊκής περιόδου.
Ο ιδιοκτήτης του πρέπει να ήταν βοσκός, που ακονίζει τα μαχαίρια του σε μεγάλες πέτρες που βρέθηκαν στο σπίτι. Μερικά περισσότερα θεμέλια ξεπροβάλλουν από την πυκνή βλάστηση που καλύπτει το τοπίο σε άλλα μέρη της λεγόμενης «χαμηλότερης πόλης».
Ωστόσο, οι περιοχές που είναι κατάλληλες για κατοίκηση μέσα στα τείχη είναι πολύ περιορισμένες για να φιλοξενήσουν τον αριθμό των κατοίκων που αντιστοιχούν στο μέγεθος και τη δύναμη του αρχαίου οικισμού στην Παλαιόμανινα, που μαρτυρείται από λογοτεχνικές πηγές και αρχαιολογικά ευρήματα. Ένα μεγάλο μέρος του απότομου και βραχώδους τοπίου προοριζόταν σίγουρα να προστατέψει τα κοπάδια των κατοίκων σε περίπτωση επίθεσης. Τα ζώα ήταν, και εξακολουθούν να είναι, ένα πολύτιμο συστατικό της περιουσίας στην περιοχή.
Το εμβληματικό της τείχος, με τον τριμερή περίβολο, στέκει ακόμη, πληγωμένο αλλά περήφανο, υπενθυμίζοντας το μέγεθος μιας πολιτείας που αρνήθηκε να λησμονηθεί. Η προστασία, η αναστήλωση και η επιστημονική ανάδειξή της συνιστούν όχι μόνο αρχαιολογική υποχρέωση, αλλά πράξη πολιτιστικής αναγέννησης».
Αρχείο Βασίλης Λαμπρινουδάκης
Πηγή: Αιτωλία και Ακαρνανία στο πέρασμα του χρόνου, Aetolia Acarnania tempus
