Γράφει ο Θεόδωρος Μυλωνάς*
Σημαντική η πρωτοβουλία του προέδρου της Διεθνούς Ακαδημίας Ελευθερίας Κώστα Καρκανιά με την υποστήριξη της περιφέρειας δυτικής Ελλάδας, για την ημερίδα της 5ης Δεκεμβρίου με τίτλο «Δρόμοι Ελευθερίας». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάστηκε από εισηγητές σχεδόν όλων των περιοχών που περασαν οι εξοδίτες, Θέρμο, Αχλαδόκαστρο, Πλάτανο, Δωρίδα, Φωκίδα ακόμα και απέναντι από την Αιγιαλία. Έχουν δοθεί περιγραφές για τις θέσεις και πως τους δέχτηκαν οι κάτοικοι από όπου πέρασαν. Φιλοδοξείται μετά ολοκλήρωση των αποτελεσμάτων της ημεριδας να αναγνωριστεί σαν «δρόμος ελευθερίας» ένας δρόμος αγώνων ως σκυταλοδρομίας από το Μεσολόγγι μέχρι το Νάυπλιο. Ως διαδρομή στις περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας περιγράφτηκε η κάτωθι: Μεσολόγγι- Άγιος Συμεών-Άγιος Γεώργιος-Κουτσοχέρι-Παραδείσι-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα-Πίνα κ.λπ.
(εικ. 1). Η πορεία παραποτάμια του Ευήνου
Η πιο πάνω αρχική πορεία, παραποτάμια του Ευήνου, που περιλαμβάνεται στον παράκατω χάρτη όπως υποστηρίχθηκε στην ημερίδα από εισηγητές, από το Μεσολόγγι μέχρι την δερβέκιστα, ήταν αυτή και μόνο που δημοσιεύτηκε εκτενώς στο τοπικό τύπο. Οι εισηγήσεις του Χρήστου Φαλιέρου Αγρονόμου Τοπογράφου Μηχανικού καθώς και του γράφοντος η αναφορά, σημειώθηκαν απλά ως τίτλοι. Ο Χρήστος Φαλιέρος κατέγραψε με μεγάλη λεπτομέρεια την διαδρομή πάνω σε πραγματικό χαρτογραφικό ανάγλυφο των περιοχών της Γεωγραφικής Υπηρεσιας Στρατού. Η όλη μελέτη του έγινε για τους δήμους από όπου πέρασαν οι εξοδίτες. Έχει κατατεθεί και στον Δήμο Μεσολογγίου και αναμένονταν η κατασκευή έργων, όπως διάνοιξης, καθαρισμού, σήμανσης του μονοπατιού με σχετικά ορειβατικά πηνακίδια και μεγάλες πληροφοριακές πινακίδες. Πριν μερικά χρόνια και ενώ υπήρχε πίστωση δεν προχώρισε η μελέτη κατασκευής λόγω διαφοράς απόψεων όσον αφορά την πορεία του κύριου όγκου των εξοδιτών όπως αυτή γράφτηκε από τους ίδιους τους εξοδίτες αλλά και άλλους καταξιωμένους, της εποχής, ιστορικούς.
Για την ιστορική αλήθεια, θα αποδείξουμε ότι η άποψη για την πορεία των Εξοδιτών, αυτή που σημειώνεται στον χάρτη αυτόν(εικ.1), είναι ένα λάθος που έτσι καλλιεργείται και παραμένει 200 χρόνια τώρα. 
(εικ.2). Οι επικρατούσες απόψεις για την πορεία του κύριου όγκου των Εξοδιτών.
Ἡ πορεία των Εξοδιτών από τόσο πλήθος ανθρώπων, σύμφωνα με όλους τους ιστορικούς, παραποτάμια από τον Εύηνο, όπως παρουσιάζεται στο επισυναπτόμενο λεπτομερέστατο χάρτη της Γ.Υ.Σ. δεν ήταν δυνατόν να γίνει για τους εξής απλούς λόγους:
1) Δεν ήταν δυνατόν, κατά την άποψη αυτήν, από την πλησιέστερη κορυφή, το Αγίου Συμεών του Αράκυνθου, με υψόμετρο 550μ. να κατέβουν σε υψόμετρο 80μ. προς την πεδιάδα του Αγίου Γεωργίου- Κουτσοχέρι –Παραδείσι και σε συνέχεια να ανέβουν στο Κουρμέκι στα 320μ. Ενώ η άλλη διαδρομή δείχνει πως η πορεία τους και ασφαλής ήταν και συνεχίζονταν στην κορυφογραμμή με μικρές αναβαθμίσεις.
2) Πως θα περνούσαν τα τρία ρέματα, που βρίσκονταν στην πορεία τους, του Κουρκουτά, της Ποταμούλας και του Γαυρορέματος, τα οποία μετά από την καταρρακτώδη βροχή των τελευταίων τριών ημερών θα είχαν πλημμυρίσει;.
3). Δεν μπορεί να μη λογάριασαν οι Εξοδίτες το ότι το ιππικό του Ιμπραήμ και «διάφορα (εχθρικά) σώματα» που είχαν στρατοπεδεύσει στην περιοχή αυτή και δεν ήταν δυνατόν να μείνουν αφύλαχτα τα περάσματα από εκεί. Ὁ Νότης Μπότσαρης μόνος του με έναν ζυγιώτη πέρασε από εκεί αλλά όχι από τον Άγιο Συμεών. Ο Κασομούλης αναφέρει για τον Νότη Μπότσαρη στην σελ. 280« ότι λαβών το δεξιόν προς το Βοχόρι μέρος αλλού κρυμμένος από τα διάφορα (εχθρικά) σώματα οπού απαντούσεν, αλλού ντουφεκών διέβη εις τον Ζυγόν, πολύ δεξιά από Αγιοσιμιό, και μέσον των λαγκάδων … Είχεν έναν Ζυγιώτην, οπού τον ωδηγούσεν έως ύστερα· όστις έτυχεν μαζί του κατά τύχην.» Έφυγε μόνος του μετά την αρχική ορμή χωρίς το σώμα του γιατί ο Αρτέμης Μίχος που βρίσκονταν στο σώμα του δίνει κοινή διαδρομή του σώματος με του Μακρή. Τα εχθρικά σώματα και η λαγκάδα ταιριάζουν απόλυτα με την λαγκαδιά-πεδιάδα του Αγίου Γεωργίου και τα σώματα του ιππικού του Ιμπραήμ, σε αντίθεση με τις θέσεις, όπως σημειώνει η «Γενική Εφημερίς» (σελ.233) δύο μήνες μετά την Έξοδο « Εκείθεν δε ηκολούθησαν τον δρόμον εις Δερβέκισταν διά μέσου των δρυμώνων και των φαράγγων, χωρίς να ευρίσκωσιν ουδέ τροφήν, ουδέ άνθρωπον να τους οδηγήση· ώστε υπό της ταλαιπωρίας και της πείνης πολλοί απέθανον..και ο «Φαμπρ» (σελ.202) «..Αν και σκοτωμένοι απ΄τη κούραση, οι χριστιανοί συνέχισαν την υποχώρηση τους προς το χωριουδάκι Δερβέκιστα, …. Όλοι σέρνονταν έτσι από γκρεμό σε γκρεμό κι από ρέμα σε ρέμα, μέσα σε μια φοβερή ερημιά. Τα σπίτια που έβλεπαν από μακριά ήταν ερείπια,…
4) Ακόμη καταχωρεί ο Κασομούλης «…Έφεξεν καλά, και πλέον μισαποθαμμένοι από την πείναν και κόπον, ετρα-(σελ.280) βήξαμεν, και αναπαύθημεν εις τα πλατάνια, λιμέρι καλόν…, οπού ηύραμεν νερόν ….» Εάν περνούσαν παραποτάμια του Ευήνου γιατί σημειώνει ότι στα πλατάνια βρήκαν νερό και όχι στον ποταμό.
5) Επίσης ο Κασομούλης …«πορευτήκαμε μέχρι Κουρμέκι όπου εκεί βρήκαμε κουκιά …» Εάν περνούσαν από την λαγκάδα του Αγίου Γεωργίου-Κουτσοχωρίου όπου υπήρχαν σπίτια δεν θα έβρισκαν κάτι να κορέσουν την πείνα τους;.
6) Η όλη πεποίθηση ότι πέρασαν από τις περιοχές αυτές στηρίζεται: α) στην παράφραση της λέξης Κουτσοχωρίου , του Νικολάου Μακρή με τον σημερινό οικισμό Κουτσοχέρι. Έγραψε ο Νικόλαος. Μακρής (σελ.66)… Τέλος οι εναπομείναντες προυχώρησαν και διά του Κουτσοχωρίου, της Μεγάλης Ρίζας και της Δεσποίνας έφθασαν την 12ην Απριλίου εις Δερβέκισταν, όπου εξηκολούθησαν να καταφθάνωσι τα περισωθέντα λείψανα της φρουράς και των γυναικοπαίδων .. Έγραφον εν Μεσολογγίω κατά μήνα Νοέμβριον 1908. Νικόλαος Μακρής υποστράτηγος.» Το 1908 που έγραψε ο Νικόλαος .Μακρής, υιός του στρατηγού Δημήτρη Μακρή, τα χωριά Κουτσοχέρι και Παραδείσι υπήρχαν. Γιατί δεν ανέφερε αυτά τα χωριά αλλά άγνωστα τοπωνύμια; και
β) Ότι ακολούθησαν οι Εξοδίτες χωρίς καμιά άλλη ιστορικά τεκμηριωμένη θέση, τον γνωστό και πολυσύχναστο δρόμο από τότε μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, την αποκαλούμενη στράτα των τσοπαναραίων, παραποτάμια από τον κάμπο του Μεσολογγίου προς τα χωριά της Ευρυτανίας με ενδιάμεσο σταθμό την Δερβέκιστα.
7) Αλλά και ο ίδιος ο Ν. Μακρής γράφει στην (σελ.66) για τους στρατιώτες του Καραϊσκάκη « των ενισχύσεως της εξόδου αυτών εις τας υπωρείας του Ζυγού, ένθα να σημειώσωσι την άφιξίν των διά πυρών και φρυγάνων, ως εσυνήθιζον εις τοιαύτας περιστάσεις να συνεννοώνται οι Αρματολοί και Κλέφται, την ημέραν διά καπνών και την νύκτα διά πυρών, επί τινος κορυφής και θέσεως ονομαζομένης <<Άγιος Ηλίας του Ντόβα>> και μη ορατής εκ των κατεχομένων υπό του εχθρού μερών εν τη πεδιάδι, και τούτο κατά την εσπέραν της δεκάτης Απριλίου της ορισθείσης»… Ο Άγιος Ηλίας του Ντόβα, όπου έφτασαν οι στρατιώτες του Καραϊσκάκη, βρίσκεται στην κορυφή και πολύ κοντά προς Καρύτσα στα 750 μ. υψόμετρο. Έως εκεί στα 750 μ. ανέβηκαν από το Κουτσοχέρι οι στρατιώτες του αποσπάσματος για να τους βοηθήσουν και από εκεί κατέβηκαν όλοι μαζί παραποτάμια στα 80 μ. και να ανέβουν ξανά στα 320; Ποια λογική μπορεί να στηρίξει την άποψη αυτή;
8) Σημειώνεται στο Ελβετικό Ημερολόγιο που εκδόθηκε από τον DAVID BOURKLI. για το Μεσολόγγι το 1827 (προσωπικό απόκτημα). «…Η ασθένειά μου είπε ο Καραïσκάκης δεν μου επιτρέπει να συνδράμω αυτοπροσώπως στην σωτηρίαν των αδελφών μας στο Μεσολόγγι. Η συμβουλή μου είναι όμως όπως εσείς όλοι μαζί ξεκινήσετε πάραυτα προς Μεσολόγγι, μόλις φθάσετε το όρος κοντά στο Κεράσοβο, δίχως καθυστέρηση να επιτεθείτε εναντίον των Οθωμανών και να σκορπίσετε πανικό και σύγχυση στον εχθρό, καθ όσον οι αδελφοί μας από Μεσολόγγι, εκμεταλλευόμενοι την σύγχυση θα εξέλθουν από τα τείχη και θα ανοίξουν δρόμο προς το βουνό…» Το ημερολόγιο γράφτηκε το 1826 δηλαδή λίγους μήνες μετά την έξοδο. Τότε από την βόρεια πλευρά προς την κορυφή του Αρακύνθου στην θέση του Αγίου Ηλία του Ντόβα γνωστό ήταν το Κεράσοβο και αυτό σημειώνεται. Λογικό και ασφαλές ήταν να έλθουν κορυφογραμμή από Φροξυλιά και Δόβρο.
9) Γράφει ο Κασομούλης «.. – Ούτως αρχίσαμεν και ετραβιούμασθον αγάλι-γάλι έως ότου εφθάσαμεν εις μίαν χούνην, οπού εκρύφθη το Μισολόγγι από τα μάτια μας. Ο Μακρής εδιευθύνθη κατ’ ευθείαν να ανεβή από τα απότομα με- (σελ.276) ρη, ενώ τον Μήτζιον Κοντογιάννην τον επήραν (και αυτόν) και διευθύνθησαν κατ’ ευθείαν (ανάμεσα) από την χούνην με πολλούς άλλους. Το μέρος (αυτό της χούνης), (οπού) έπρεπεν να διαβούμεν (και) ημείς, το ήξευρεν ο Μακρής, πλην (ήτον) δυσάβατον, (αν) και μας ωδήγησεν απ’ εκεί διά (το) ασφαλέστερον..». Όλο το μέρος προς την κορυφή το γνώριζε πολύ καλά ο Μακρής γιατί εκεί ανακηρύχθηκε καπετάνιος του Νταϊφά του Ζυγού.
«..Επιανόμασθον από τους κλώνους ενός δένδρου ελαστικού, το οποίον (ημείς) αφινόμενοι εις την διάκρισιν των κλωναρίων (του, εβλέπαμεν ότι) μας έρριπτεν πέρα. Απέρασεν (τέλος) το περισσότερον μέρος (των συντρόφων) από εδώ, και άρχισεν να σκαλώνη εις τα απότομα. Ήτον φάρα(γ)ξ στενός, και ο (Μακρής) μας ωδήγησεν (να περάσωμεν) απ’ εκεί, ώστε να προφυλαχθούμεν από το ιππικόν..» Η περιγραφή αυτή ταιριάζει μόνο στην ορειβατική διαδρομή , που κάνουμε από την Χούνιστα μέχρι την κορυφή. Ποτέ ο Μακρής δεν πέρασε από την διαδρομή στην λαγκαδιά του Αγίου Γεωργίου, ενώ από την άλλη συνεχώς ανεβοκατέβαινε με τον νταϊιφά του.
Με τα παραπάνω στον χάρτη (εικ.2) σημειώνονται οι διαδρομές :
Α) Η Διαδρομή (α) άποψη της Αρχαιολογικής και Ιστορικής Εταιρείας Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, της Αδελφότητας των Απογόνων των Ελευθέρων Πολιορκημένων, της Σπυριδούλας Αλεξανδροπούλου : Ντάπιες Εξόδου-κατά μήκος της οδού Ναυπάκτου-γέφυρα ρέματος Αγριλιάς-Δρόμος προς Πάτρα- από διασταύρωση προς ΤΕΙ αριστερά προς Άγιο Συμεών-Άγιος Συμεών-Ξηραίϊκα-Άγιος Γεώργιος-Κουτσοχέρι-Παραδείσι-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα…Ναύπλιο.
Β) Η διαδρομή κατά τον Χρήστο Φαλιέρο που υποβλήθηκε στο Δήμο και πλησιάζει προς την ορθή και μπορεί να διανοιχθεί: Είναι η διαδρομή (β) Ντάπιες εξόδου-κατά μήκος της οδού Ναυπάκτου-γέφυρα ρέματος Αγριλιάς-Αμπελι του Κότσικα-Δεξιά στον κεντρικό δρόμο του Αγίου Θωμά- Άγιος Συμεών- κορυφή Αράκυνθου-Άγιος Ηλίας του Ντόβα- Πόρτες-αγία Παρασκευή- Καρύτσα-Κορυφή Αράκυνθου – Δόβρος-Φροξυλιά-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα….Ναύπλιο.
Γ)Η Διαδρομή ως ορειβατικό μονοπάτι, άποψη του Ορειβατικού Συλλόγου Μεσολογγίου, που μπορεί να διανοιχθεί, συνάμα να διέλθει από τον Άγιο Συμεών (απαραίτητος ως σταθμός, η συνείδηση του κόσμου) και από την Αγία Μονή και Άγιο Ηλία του Ντόβα , όπου πέρασε το σώμα της Κλείσοβας και των περισσοτέρων Μεσολογγιτών : (γ) Ντάπιες εξόδου-κατά μήκος της οδού Ναυπάκτου-γέφυρα ρέματος Αγριλιάς-Αμπελι του Κότσικα-Δεξιά στον κεντρικό δρόμο του Αγίου Θωμά- Άγιος Συμεών-Δρόμος προς Χούνιστα- μετά 2χλμ. Ανάβαση προς την Αγία Μονή-κορυφή στο Άγιο Ηλία του Ντόβα-Πόρτες-Αγία Παρασκευή- Καρύτσα-Κορυφή Αράκυνθου – Δόβρος-Φροξυλιά-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα….
Δ) Η Ιστορικά τεκμηριωμένη η πορεία (εικ.2) είναι η γραμμή με το σύμβολο (δ): Ντάπιες Εξόδου-κατά μήκος της οδού Ναυπάκτου-γέφυρα ρέματος Αγριλιάς-Αμπελι του Κότσικα-Ανατολικά και παρά τις παρυφές του Στρατοπέδου του Ιμπραήμ στα Τρελάγκαθα (αναφέρεται από τον Σπ.Τρικούπη)- Ανάπαυλα σε θέση ισόπεδη-Χούνη- Κορυφογραμμή στις Πόρτες-Αγία Παρασκευή-Καρύτσα-Κορυφή Αράκυνθου – Δόβρος-Φροξυλιά-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα….
Ε)Το σώμα της Κλείσοβας με τους πιο πολλούς Μεσολογγίτες (ε): Ντάπιες Εξόδου-κατά μήκος της οδού Ναυπάκτου-γέφυρα ρέματος Αγριλιάς-Άγιος Ιωάννης-Υπώριες Αράκυνθου-Άγία Μονή- Κορυφή στο Άγιο Ηλία του Ντόβα-Πόρτες-Αγία Παρασκευή- Καρύτσα-Κορυφή Αράκυνθου – Δόβρος-Φροξυλιά-Κουρμέκι-Καλούδι-Δερβέκιστα….
*Θεόδωρος Μυλωνάς
Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός
Πρόεδρος του Ορειβατικού Συλλόγου Μεσολογγίου
agrinionews.gr
