Επιμέλεια: Τιμολέων Ντέμος, φοιτητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Παναιτωλικό, Αράκυνθος και Ακαρνανικά όρη… Οι τρεις εμβληματικοί ορεινοί όγκοι της Δυτικής Ρούμελης ορθώνονται περήφανοι και σχηματίζουν ανάμεσα τους φαράγγια, λίμνες και τις εύφορες αιτωλοακαρνανικές πεδιάδες. Κάποτε η περιοχή καλυπτόταν από μια τεράστια αρχαία λίμνη που εκτεινόταν από την Αμφιλοχία μέχρι την Κλεισούρα και τροφοδοτούταν από τα νερά του Αχελώου και από μικρότερα ρέματα. Όμως βίαιες τεκτονικές μεταβολές συρρίκνωσαν την λίμνη με την απορροή των νερών της και έτσι διαιρέθηκε σε τέσσερις υπολειμματικές λίμνες: την Τριχωνίδα, την Λυσιμαχεία, τον Οζερό και την Αμβρακία, στην οποία είναι αφιερωμένο το παρόν άρθρο.

Η λίμνη Αμβρακία τοποθετείται στο βύθισμα μεταξύ των Ακαρνανικών και του όρους Πεταλάς (Θύαμος) νότια της Αμφιλοχίας, καλύπτει επιφάνεια 14,5 Km2 και έχει μέγιστο βάθος 53 m. Συναντάται με αρκετές ονομασίες όπως Λιμναία (στην αρχαιότητα), Ρίβιο, λίμνη του Στάνου ή Μεγάλος Οζερός. Ο άνθρωπος κατοικεί στις όχθες της από αρχαιοτάτων χρόνων αφού η λίμνη ήταν πηγή νερού, αλιευμάτων και θηραμάτων ενώ γύρω της δημιουργήθηκαν εύφορες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Δεν αποκλείεται η ανθρώπινη εγκατάσταση στην Αμβρακία να ανάγεται στην προϊστορική εποχή από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες και να συνεχίστηκε με την οργάνωση σε πόλεις όπως μαρτυρά η ακαρνανική πόλη Λιμναία στα πέριξ της λίμνης. Σίγουρα όμως η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή ήταν αδιάλλειπτη και σήμερα εντοπίζονται πολλοί οικισμοί στις όχθες όπως το Ρίβιο, ο Άγιος Στέφανος και ο Στάνος.

Η οχύρωση της ακαρνανικής πόλης Λιμναίας  (Φώτο:Τάσος Καραΐσκος)

Υδρολογία

Η Αμβρακία είναι μια κλειστή λίμνη δηλαδή δεν επικοινωνεί επιφανειακά με άλλα υδάτινα σώματα της περιοχής (πχ ποτάμια). Τροφοδοτείται από τις βροχοπτώσεις, από υπολίμνιες πηγές αλλά και την πηγή του Ρίβιου η οποία είναι υπόγεια άλλα σε περίοδο έντονων βροχοπτώσεων αναβλύζει και δημιουργείται ρυάκι που καταλήγει στην λίμνη. Στο φαινόμενο αυτό οφείλεται και η τοπική φράση “Έσπασε ο Ρίβιος”.

Ο Ρίβιος αναβλύζει από τα υπόγεια στρώματα

Ένα πολύ ιδιαίτερο στοιχείο της λίμνης είναι οι έντονες διακυμάνσεις της στάθμης της. Από την μια, την δεκαετία του 1960 καταγράφηκαν έντονα πλημμυρικά φαινόμενα και καταστροφές στους γύρω οικισμούς και από την άλλη την δεκαετία του ‘90 η λίμνη τους καλοκαιρινούς μήνες σχεδόν στέγνωνε. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται μεν στην ένταση των βροχοπτώσεων αλλά κυρίως στις καταβόθρες που βρίσκονται στον πυθμένα της λίμνης, οι οποίες όταν φράζουν προκαλούν άνοδο της στάθμης ενώ όταν ανοίγουν “ρουφάνε” τα νερά στα υπόγεια στρώματα. Οι αυξομειώσεις της στάθμης αποτελούν παράγοντα που επηρεάζει άμεσα τους οργανισμούς που ζουν στην Αμβρακία. Σύμφωνα με υπολογισμούς το νερό της λίμνης ανανεώνεται κάθε 6-8 χρόνια ανάλογα βέβαια και τις βροχοπτώσεις. Τέλος, η Αμβρακία είναι μονομεικτική λίμνη δηλαδή τα επιφανειακά και τα βαθύτερα υδατικά στρώματα αναμειγνύονται 1 φορά τον χρόνο, τον Φεβρουάριο. Το φαινόμενο αυτό αναφέρεται καθώς έχει σημαντικό ρόλο στην ζωή των οργανισμών της λίμνης και στην κίνηση των θρεπτικών στοιχείων στο νερό.

Στις δυτικές ακτές κυριαρχεί η μακία βλάστηση με πουρνάρια, βελανιδιές,
κουτσουπιές, δάφνες κα. Πίσω φαίνεται το βουνό Περγαντής των Ακαρνανικών

Βλάστηση- Χλωρίδα

Η υδρόβια βλάστηση της Αμβρακίας δεν είναι είναι η τυπική που συναντάμε στις άλλες λίμνες του νομού ως απόρροια των αυξομειώσεων της στάθμης και της χημικής σύστασης του νερού. Για παράδειγμα, στην περιοχή δεν υπάρχουν καλαμιώνες καθώς το νερό περιέχει θειικά άλατα λόγω ιζημάτων πλούσιων σε θειϊκό ασβέστιο (γύψος) και το καλάμι δεν μπορεί να επιβιώσει υπό αυτές τις συνθήκες. Γενικά στην δυτική πλευρά συναντάμε πουρνάρια, δάφνες, μελικοκιές, κουτσουπιές, κουμαριές και βελανιδιές ενώ γύρω από τις όχθες κυριαρχούν διάφορες καλλιέργειες και ελαιώνες. Μέχρι τον 20ο αιώνα τα δάση βελανιδιάς έφταναν έως τις όχθες της λίμνης όμως βαθμιαία οι εκτάσεις εκχερσώθηκαν και παραδόθηκαν στην καλλιέργεια.

Όργωμα με βόδι στο Ρίβιο το 1925. Το δάσος βελανιδιάς
έφτανε μέχρι τις όχθες της λίμνης. Πηγή: Ψηφιακό αρχείο
Βρετανικής Σχολής Αθηνών

Τέλος, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το φυτοπλαγκτόν της Αμβρακίας. Το φυτοπλαγκτόν είναι μονοκύτταροι μικροσκοπικοί οργανισμοί που αιωρούνται στο νερό και μπορούν να φωτοσυνθέτουν (όπως τα φυτά αλλά μέσα στο νερό) και αποτελούν τροφή μεγαλύτερων οργανισμών πχ μαλάκια, ψάρια κλπ. Σε σχετική έρευνα βρέθηκαν 55 είδη φυτοπλαγκτόν γεγονός που καταδεικνύει ότι η Αμβρακία είναι η πιο παραγωγική λίμνη της Αιτωλοακαρνανίας ενώ βρέθηκαν μικροφύκη άγνωστα στον ελληνικό χώρο που εξαπλώνονται στην Βόρεια Ευρώπη και Αμερική!

Λευκοτσικνιάδες και χαλκόκοτες στην Αμβρακία
Φώτο: Ηλίας Ευθυμίου

Πανίδα

Πλήθος πουλιών διαχειμάζουν στην Αμβρακία ή την χρησιμοποιούν ως σταθμό ξεκούρασης κατά την μετανάστευση λόγω της γεωγραφικής της θέσης και των πλούσιων νερών της. Έτσι αν παρατηρήσουμε προσεκτικά θα δούμε την πλούσια ορνιθοπανίδα που περιλαμβάνει ερωδιούς (τσικνιάδες), αγριόπαπιες, κορμοράνους, μπεκατσίνια, λαγγόνες, γλάρους και βουτηχτάρια ενώ από τα Ακαρνανικά κατεβαίνουν χρυσαετοί σε αναζήτηση λείας. Από θηλαστικά συναντάμε αλεπούδες, αγριογούρουνα, λαγούς, κουνάβια, ασβούς και νυφίτσες να περιφέρονται στην πυκνή βλάστηση την ώρα που στα νερά κολυμπούν και ψαρεύουν επιδέξια οι σπάνιες βίδρες.

Η σπάνια βίδρα επιβιώνει στην Αμβρακία

Σίγουρα όμως το μεγαλύτερο ενδιαφέρον προσελκύει η ιχθυοπανίδα της Αμβρακίας. Η πλούσια παραγωγικότητα της λίμνης σε φυτοπλαγκτόν συντηρεί πληθώρα μικρότερων και μεγαλύτερων οργανισμών, μεταξύ αυτών και τα ψάρια. Συγκεκριμένα έχουν καταγραφεί 10 είδη ψαριών εκ των οποίων τα 6 είναι ενδημικά της Ελλάδας, δηλαδή συναντώνται μόνο στην χώρα μας και πουθενά αλλού στον κόσμο! Εμβληματικά είδη είναι η τσερούκλα (Scardinius acarnanicus) ,το γλανίδι (Silurus aristotelis) και η τριχωνοβελονίτσα (Cobitis trichonica) τα οποία σε παγκόσμιο επίπεδο εξαπλώνονται μόνο στις αιτωλοακαρνανικές λίμνες!

Πάνω: τσερούκλα, στη μέση τριχωνοβελονίτσα
και κάτω το γλανίδι, όλα ενδημικά του νομού μας

Δυστυχώς όμως στην Αμβρακία αντιμετωπίζουν σοβαρές απειλές:

Κατά το παρελθόν εισήχθησαν στην λίμνη ξενικά είδη ψαριών προς εμπλουτισμό των αλιευμάτων. Δυστυχώς όμως τα ξενικά είδη όπως ο κυπρίνος, το κουνουπόψαρο και η πεταλούδα είναι επεκτατικά και εμποδίζουν τα γηγενή ψάρια να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν.
Λόγω της απουσίας παρόχθιας βλάστησης τα ψάρια δεν βρίσκουν εύκολα χώρους εναπόθεσης των αυγών τους κοντά στις όχθες. Ένα τέτοιο σημείο βρίσκεται όταν η υπόγεια πηγή του Ρίβιου “σπάει” και το ποτάμι χύνεται στην λίμνη. Τότε πλήθος ψαριών οδηγείται εκεί για να γεννήσουν τα αυγά τους. Όμως είναι σύνηθες φαινόμενο ερασιτέχνες ψαράδες να συγκεντρώνονται στα ρηχά νερά και να πιάνουν αθρόα τα ψάρια που πρόκειται να γεννήσουν. Όπως είναι εύκολα αντιληπτό η πράξη αυτή επιδρά εγκληματικά στην επιτυχή αναπαραγωγή των ψαριών. Η πρόθεση δεν είναι κακή αλλά τα αποτελέσματα είναι επιβαρυντικά.
Η ρύπναση των νερών από την εισροή λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στα γύρω χωράφια.
Παράλληλα πρέπει να αναφέρουμε ότι η Αμβρακία είναι σημαντική και για τα υδρόβια μαλάκια καθώς εκεί ζει το σπάνιο Dreissena blanci που συναντάται παγκοσμίως στην Παμβώτιδα, στην Αμβρακία, στην Τριχωνίδα και στις Πρέσπες αλλά και το Pseudobithynia ambrakis το οποίο παγκοσμίως βρίσκεται μόνο στην Αμβρακία!

Ρύπανση

Τις περασμένες δεκαετίες στα παρόχθια χωράφια η καλλιέργεια γινόταν εντατικά με κύριο προϊόν τον καπνό. Στις καλλιέργειες έπεφταν μεγάλες ποσότητες λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων τα οποία τελικά εκπλένονταν μέσω των βροχοπτώσεων και κατέληγαν στην λίμνη. Έτσι στον πυθμένα εντοπίζονται μεγάλες ποσότητες αζώτου και φωσφόρου (συστατικά λιπασμάτων) τα οποία παρόλο που σταμάτησε η εντατική καλλιέργεια των χωραφιών, συνεχίζουν να βρίσκονται στο νερό αφού κάθε Φλεβάρη γίνεται η ανάμειξη των νερών της λίμνης όπως προείπαμε και αυτά διασκορπίζονται. Ακόμη σε σχετική έρευνα εντοπίστηκαν στο νερό 6 μυκητοκτόνα, 8 εντομοκτόνα, 8 ζιζανιοκτόνα σε επιτρεπτά όμως επίπεδα. Εντύπωση όμως δημιουργεί ότι το 2007 βρέθηκε στο νερό το γνωστό εντομοκτόνο DDT παρόλο που απαγορεύτηκε από το 1970, γεγονός που αποδεικνύει ότι το DDT συσσωρεύεται στα οικοσυστήματα και διασπάται με πολύ αργούς ρυθμούς.

Καπνοχώραφα δίπλα στη λίμνη
Η λίμνη Αμβρακία αποτελεί πολύ ιδιαίτερο οικοσύτημα της Ακαρνανίας, πολύ διαφορετική από τις υπόλοιπες ελληνικές λίμνες. Στηρίζει από αρχαιοτάτων χρόνων τον άνθρωπο και παρουσιάζει εντυπωσιακή ποικιλία οργανισμών. Η έντονη ανθρώπινη εκμετάλλευση την έχει επιβαρύνει αλλά φαίνεται πως αντιστέκεται και μας προσφέρει ακόμη τα πλούσια αγαθά της. Έμεις υποχρεούμαστε να την προστατεύουμε εφαρμόζοντας ορθές γεωργικές και αλιευτικές πρακτικές και πρωτίστως να την γνωρίσουμε αφού προσφέρεται για εξαιρετικές υπαίθριες δραστηριότητες που αναδεικνύουν τον φυσικό πλούτο της.

Πηγές:

Πρακτικά διημερίδας “Λίμνη Αμβρακία: Η γνωστή μας άγνωστη. Αιώνια πηγή ζωής”, Αμφιλοχία 2017
Θ. Κουσουρής “Οι λίμνες στην Ελλάδα. Λιμνών καταγραφές και μαρτυρίες”, Αθήνα 2013
Σπαρτινού Δ. Μαρία-Γεωργία “Η μικροχλωρίδα της λίμνης Αμβρακίας, συστηματική και οικολογική μελέτη”, διδακτορική διατριβή, ΕΚΠΑ, Αθήνα 1992
Η πανίδα της Ελλάδας, βιολογία και διαχείριση της άγριας πανίδας, συλλογικό έργο, Broken Hill Publishers LTD
P. Gloer, A. Falnioski, V. Pesic, “The Bithyniidae of Greece (Gastropoda: Bithyniidae)
Γ. Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρνανία, Εκδόσεις Νεφέλη

akarnaniasperiigisi.blogspot.com