Σήμερα περισσότερο από ποτέ, έχουμε την ανάγκη να απαντήσουμε στην απουσία πολιτικού οραματικού λόγου με παραδείγματα από τη φιλοσοφία και την ιστορία.
Γράφει ο Χριστόφορος Τριάντης
Ο Μάρκος Αυρήλιος, γνωστός σε πολλούς ως ένας -ακόμα- Ρωμαίος αυτοκράτορας μιας «αδιάφορης» περιόδου, αποτελεί για κάποιους θεράποντες τής ιστορίας το πρότυπο φιλοσόφου-κυβερνήτη.
Βαθιά μορφωμένος, γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και φιλοσοφίας αποτέλεσε τον «φωτισμένο» ηγέτη μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Αυτό το κρατικό οικοδόμημα έμελλε να μπει στην τροχιά της πλήρους κατάρρευσης από τη στιγμή που σταμάτησε να γεννά ηγέτες με παιδεία, πνευματικότητα, αίσθηση του καθήκοντος, προσήλωση στην ουσία της ζωής.
Στις μέρες μας, αν οι ηγέτες της χώρας διέθεταν κάποια από τα χαρίσματα του φιλοσόφου-ηγέτη θα μιλούσαμε για την ανατολή μια νέας εποχής. Αυτή η χρονική περίοδος θα βασιζόταν σε απλές αλήθειες, οι οποίες θα σχετίζονταν με την πρόοδο, την ευνομία, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Πίσω από τη σκόνη που σηκώνουν «βαρύγδουπες» πολιτικές προσωπικότητες, πολυδιαφημισμένες, στολισμένες με κενολογίες και φτιασιδωμένες υποκρισίες (βραβεία Νόμπελ για εξωραϊσμό και δημοσκοπική ενίσχυση), λάμπουν, ως πολύτιμα πετράδια, οι ζωές και τα έργα ηγετών όπως ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (161-180 μ.Χ.).
Η δυναστεία των Αντωνίνων σε δυο περιπτώσεις, επιτυγχάνει να εκπληρώσει την πλατωνική επιταγή για φιλοσόφους-βασιλείς. Η πρώτη αφορά τον αυτοκράτορα Αδριανό (117-138 μ.Χ.), λάτρη της Ελλάδας και η δεύτερη τον Μάρκο Αυρήλιο.
Ευτύχησε ο κόσμος να έχει εκείνη την εποχή κυβερνήτη έναν τέτοιο άνθρωπο, όπως τον Μάρκο Αυρήλιο. Μέσα σε μια ρωμαϊκή οικουμένη, όπου το ζωώδες, το φθονερό και η φαυλότητα κυριαρχούσαν (το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με άλλες μορφές) οι συμβουλές που δίνει στο έργο του «Τα Εις Εαυτόν» για μια ζωή στηριγμένη στη διάνοια , στον λόγο και στην εντιμότητα, αποτελούν τον οδηγό στον καθημερινό και πολιτικό βίο. Βαθύς γνωστής της φύσης του ανθρώπου έθεσε το ερώτημα που προέταξαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι χριστιανοί ομολογητές: «ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να ζουν οι άνθρωποι;». Αυτή η απλή διαπίστωση είναι μεστή νοήματος και όχι ηθικολογικό σύνθημα που ικανοποιεί τους κενόδοξους και τους χαχόλους.
Παρακολουθώντας, λοιπόν, τους πλανητικούς κυβερνώντες στην πολιτική τους «φιλοσοφία», διαπιστώνει κανείς (καλόπιστα και με άξονα την πνευματική συγκρότηση των εν λόγω προσωπικοτήτων) τη στείρα ηθικολογία να κυριαρχεί. Αυτή διανθίζεται και με οικονομικούς όρους που αφορούν παράσιτους, παρά υπεύθυνους πολίτες. Μια πολιτική πρόταση που έχει ως επίκεντρο το άμεσο, το χρηστικό, το καθαρά ευδαιμονιστικό. Ακροατήριο τους οι φαύλοι πολίτες, εκμαυλισμένοι και στερημένοι, σχεδόν «ακοινώνητοι».
Είναι σύνηθες οι (διεφθαρμένοι στις περισσότερες των περιπτώσεων) ηγέτες να επικροτούν και να υπερασπίζονται «οντότητες» που σχετίζονται με την εικόνα, την καταναλωτική αφασία, τις ακριτομυθίες , τον ανέξοδο λαϊκισμό. Ανταμώνονται με τους διαφημιστές – διαμορφωτές της κοινής γνώμης και όλο αυτό το συνονθύλευμα έχει ως βασική θέση την εξαφάνιση του «Λόγου». Ενός φιλοσοφικού «λόγου» που αφορά την ένωση του πολίτη με το υψηλό και το μοναδικό, που δεν είναι άλλο παρά η τέλεση του καλού. Η οργανωτική δύναμη του λόγου καθρεφτίζεται μέσα στα ανθρώπινα όντα. Είναι η ικανότητα που επιτρέπει στον άνθρωπο να σκέφτεται, να μιλά, να κάνει σχέδια. Αυτός οδηγεί στη μεταρσίωση την ανθρώπινη ύπαρξη «Όταν ένα έργο μπορεί να επιτελεστεί σύμφωνα με τον Λόγο που είναι κοινός για θεούς και ανθρώπους μη φοβάσαι κακό».
Ας δούμε μερικές θέσεις του Μάρκου Αυρήλιου και τη συνάφεια τους με τη σημερινή πραγματικότητα. Γράφει ο φιλόσοφος -αυτοκράτορας «Πάει να σε παρασύρει η επιθυμία για δόξα; παρατήρησε με πόση ταχύτητα ξεχνιούνται τα πάντα παρατήρησε το χάος της αιωνιότητας πριν και μετά από σένα , τον κενό αντίλαλο των επευφημιών, το ευμετάβολον, το άκριτον εκείνων που δείχνουν να σε παινεύουν και τη μικρότητα του τόπου μες στον οποίο συμβαίνουν όλα αυτά. Μην ξεχνάς να καταφεύγεις σε τούτο το χωραφάκι του εαυτού σου, και πάνω από όλα, ούτε να παρασύρεσαι ούτε να εντείνεις υπερβολικά τις προσπάθειες σου! Να είσαι ελεύθερος και ν’ αντικρίζεις τα πράγματα σαν άντρας , σαν άνθρωπος, σαν πολίτης, σαν υπεύθυνο ον». Προτροπή πρώτα στον ηγέτη και μετά στον καθένα από μας: όλα χάνονται, μόνο η ψυχή που είναι ελεύθερη, που αγωνίζεται να ενωθεί με το θείο, τη Φύση, το σύμπαν φτάνει στην αρμονία και την αλήθεια. Όλα τα υπόλοιπα χάνονται και ορφανεύουν.
«Γρήγορα όλα ξεθωριάζουν, γρήγορα τα σκεπάζει η λησμονιά .Και μιλάω για ανθρώπους με λάμψη θαμαστή ( Σκιπίωνα , Κάτωνα , Αύγουστο, Αδριανό, Αντωνίνο Πίο) . Τι σημάνει τέλος πάντων αυτό το αείμνηστος . Μια σκέτη ματαιότητα . Λοιπόν , σε τι αξίζει ν’ αφοσιωθούμε ; Σ’ ετούτα : σκέψεις γεμάτες δικαιοσύνη , πράξεις ανιδιοτελείς , λόγος που δεν αναδεικνύεται ψεύτικος , ψυχική διάθεση που θα καλοδέχεται οτιδήποτε συμβαίνει ως κάτι αναγκαίο και συγγενικό μ’ εμάς , ως κάτι που απορρέει από την ίδια αρχή και την ίδια τη γη». Μείνετε πιστοί στην αρετή , ως μοναδικό τρόπο ζωής που οδηγεί στην τελειότητα, στην πρόσφορα, στην ηπιότητα.
Ο Μάρκος Αυρήλιος τολμά να ομολογήσει τη βαθιά του θρησκευτικότητα . Αναγνωρίζει από την άλλη τη ματαιότητα της εξουσίας , το άχθος που έχει η αντιμετώπιση των κρατικών υποθέσεων. Παλεύει να μην αλλοτριωθεί, να μην του θολώσει η εξουσία τον νου. Αυτό που μετράει για τον ίδιο είναι η δικαιοσύνη του κυβερνήτη. Αυτή μπορεί να «απλωθεί» στον κόσμο και να οδηγήσει έτσι στην αληθινή ευδαιμονία. Φυσικά, παρουσιάζει τον τρόπο, που δεν είναι άλλος παρά η συνεχής άσκηση των αρετών –πρώτα- από τον ηγεμόνα και -μετά- από τον πολίτη. Η καλοσύνη, οι καλές πράξεις δίνουν αξία στον άνθρωπο «Όπως το άλογο που τρέχει, ο σκύλος που βρίσκει τα χνάρια , η μέλισσα που έφτιαξε μέλι , έτσι κι ο άνθρωπος που έκανε το καλό δεν το μελετάει » μόνο προχωράει το αμπέλι , που όταν φτάσει η εποχή, ξαναβγάζει και προσφέρει τον καρπό του».
Ένα απόλυτο μέγεθος που ενδιαφέρει τον ίδιο είναι ο Λόγος , είναι η κυρίαρχη φιλοσοφική αρχή του: «Γιατί να συγχύζουν οι άξεστοι και οι αμαθείς τον καλλιεργημένο και τον ειδήμονα; Λοιπόν , ποια ψυχή είναι καλλιεργημένη και σοφή; Εκείνη που γνωρίζει την αρχή και τον σκοπό, τον Λόγο που διαπερνά όλη την ύλη και με του κύκλου τα καθορισμένα γυρίσματα κυβερνά το σύμπαν στους αιώνες». Μήπως ο ευαγγελιστής Ιωάννης δεν μίλησε για τον Λόγο, τον θείο Λόγο: «Κι ο Λόγος σαρξ εγένετο κι εσκήνωσεν εν ημίν».
Ο αυτοκράτορας, στην ενδοσκόπησή του, πληροφορεί πρώτα τον ίδιο – σαν ένα είδος ψυχικής αντανάκλασης – και ύστερα τον άλλον άνθρωπο «Σε ένα μόνο να βρίσκεις τέρψη και ανάπαυση: να περνάς από τη μια κοινωφελή πράξη στην άλλη , έχοντας στο νου σου τον θεό». Μια συμβουλή του Μάρκου Αυρήλιου έρχεται ως υπόμνηση στον ηγέτη που κυβερνά ή φιλοδοξεί να κυβερνήσει «Κοίταξε μην παραγίνεις Καίσαρας , μην εμποτιστείς μ’ αυτό το πνεύμα » γιατί μπορεί να το πάθεις. Κράτησε λοιπόν τον εαυτό σου απλό, απροσποίητο, φιλοδίκαιο, σεμνό, θεοσεβή, καλοπροαίρετο, στοργικό, ακλόνητο στα καθήκοντά του. Προσπάθησε να μείνεις τέτοιος όπως σε διαμόρφωσε η φιλοσοφία».
Οπαδός του στωικισμού ο ίδιος, η σκέψη του εμποτίζεται από τις δυο κυρίαρχες έννοιες των στωικών. Η μια είναι αυτό που οι στωικοί ονομάζουν «αδιάφορον»: εκτός από την αρετή τα πάντα είναι αδιάφορα. Η άλλη είναι το λεγόμενο «ηγεμονικόν» , το « κυριώτατον » μέρος της ψυχής , από το οποίο εκπορεύεται ο λόγος και κυβερνά τις υπόλοιπες ψυχικές λειτουργίες. Είναι το ανθρώπινο στοιχείο που συγγενεύει με το «θείον» . Ο Άγγλος ιστορικός ΓΙΒΒΩΝ έγραψε «Αν καλούμασταν ποτέ να ορίσουμε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία το ανθρώπινο γένος υπήρξε πιο ευτυχισμένο και έζησε την μεγαλύτερη ευημερία από κάθε άλλη εποχή , χωρίς κανένα δισταγμό θα κατονομάζαμε την περίοδο ανάμεσα στον θάνατο του Δομιτιανού και στην άνοδο του Κόμμοδου» [ 96 μ.Χ – 180 μ. Χ ] . Ήταν η περίοδος της δυναστείας των Αντωνίνων, των φιλοσόφων-βασιλέων.
*Λόγος = σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία Λόγος είναι η ηγεμονική αρχή η οποία μπορεί να ταυτιστεί είτε με τη Φύση , τον Θεό και την Πρόνοια.
