Η περίοδος της Παλιγγενεσίας δεν έχει σταματήσει να μας εκπλήσσει με τα αποδεικτικά στοιχεία που προκύπτουν μέσα από μελέτες ανοιχτών αρχείων και ιδιαίτερα των ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία του Κράτους), αλλά και νέων θεωρήσεων που εδράζονται στις ιστορικές πηγές των πρωτογενών ιστορικών εγγράφων. Η παρούσα εργασία η οποία αποτελείται από δύο τόμους καταπιάνεται κατά κύριο λόγο με ιστορικά γεγονότα της περιόδου 1821-1862 που διαδραματίστηκαν στον Αστακό Ξηρομέρου και τα χωριά πέριξ αυτού τα οποία και αποτελούσαν από το 1835 ως και το 1912 τον τ. Δήμο Αστακού, με έδρα, αρχικώς το Δραγαμέστο και, από το 1841 και εφεξής  με έδρα τον εύανδρο Αστακό.

Το βιβλίο αυτό που φέρει τον τίτλο « ΑΣΤΑΚΟΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ Αγώνες και Θυσίες στα 1821 » αποτελείται συνολικά από 1048 σελίδες και είναι αφιερωμένο στα 200 χρόνια από την Έξοδο του Μεσολογγίου. Είναι το 14^ο στη σειρά βιβλίο και μάλιστα δίτομο, που έχει γράψει ο ιστοριοδίφης - ιστορικός ερευνητής Νικόλαος Θεοδ. Μήτσης και εκδόθηκε από την Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Ξηρομέρου (Ο.Π.ΣΥ.Ξ) και τον Σύλλογο των Απανταχού Αστακιωτών, με την ευγενική προς τους Συλλόγους χορηγία, του επιχειρηματία- πλοιοκτήτη κ. Αποστόλη Ν. Πανταζή.

Στην παρούσα δίτομο εργασία καταδεικνύονται και έρχονται στο φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά μέσα από πρωτογενείς  Αρχειακές ιστορικές πηγές των ΓΑΚ και αναλυτικά κατά τόμο , τα ακόλουθα.

Α΄ ΤΟΜΟΣ :

• Καταδεικνύεται ο σχηματισμός – σύσταση – εξέλιξη και o πληθυσμός του τ. Δήμου Αστακού με πληρέστερη αναφορά για τους πρώτους Δημάρχους, τα πρώτα Δημοτικά Συμβούλια , τους Παρέδρους, τη Διοίκηση Ακαρνανίας, σχετικά ΦΕΚ ιδρύσεως των Δήμων και διορισμών των Δημάρχων, αλλά και συγχωνεύσεις αυτών στα 1841, δημογραφική απεικόνιση των χωριών από το 1521 ως το 1815, όπως και του τ. Δήμου Αστακού από το 1835 ως το 1907. Ονόματα δημοτικών Συμβούλων , Παρέδρων και Δημάρχων από το 1835 ως το 1865, σφραγίδες, υπογραφές δημάρχων , επαρχιακών συμβούλων, ορκωτικών Δικαστηρίων, ιερείς των χωριών στα 1835-1865, πρακτικά δημοτικών Συμβουλίων και συνελεύσεων με εκλέκτορες απ΄ όλο το Ξηρόμερο.
• Περιγράφεται η συμβολή του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (Δεκέμβριος 1822), καθώς και η ίδρυση στρατοπέδου εκ μέρους του στο Δραγαμέστο (Αστακός) Ξηρομέρου και στο Λιγοβίτσι Ξηρομέρου στις αρχές του 1823, αποτελούμενο κυρίως από Δυτικοελλαδίτες , αλλά και Μανιάτες στρατιώτες και οπλαρχηγούς.
• Καταγράφεται λεπτομερώς αναφορά για την διεξαχθείσα Συνέλευση της Δυτικής Ελλάδος το 1824 στο Αιτωλικό και οι Ξηρομερίτες  Πληρεξούσιοι που συμμετείχαν  σ΄αυτή.
• Εξιστορείται ο κατατρεγμός στα 1824 των: Ανδρέα Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντου, Μιχάλη Σισίνη και του Νικηταρά από την κυβέρνηση του Γεωργίου Κουντουριώτη, η επιτήρηση και φύλαξή τους στο Δραγαμέστο Ξηρομέρου , αλλά και η φυγάδευσή τους από τον Γεώργιο Τσόγκα στο νησάκι Κάλαμος έναντι των Ακαρνανικών ακτών.
• Εξετάζεται η αδήριτος ανάγκη δημιουργίας στρατοπέδου το 1825 από τον Γεώργιο Καραϊσκάκη στο Δραγαμέστο Ξηρομέρου στον προφήτη Ηλία, καθώς και οι λαμπροί του θρίαμβοι με τις μάχες στον Μαχαλά, Καρβασαρά, Μάνινα , Ρίβιο , Ρίγανη και Λικοδόντι , περιοχές της Ακαρνανίας.
• Αναφέρει την απ΄ τον αρχιστράτηγο Ρίχαρντ Τσώρτς ίδρυση στρατοπέδου στο Δραγαμέστο Ξηρομέρου το 1828, το οποίο είχε ως κεντρικό ορμητήριο των επιχειρήσεών του απ’ όπου ο ίδιος απελευθερώνει το Ξηρόμερο, τη Βόνιτσα , το Μακρυνόρος και τον Καρβασαρά (Αμφιλοχία).
• Αναλυτικά αναφέρει για την Κοινωνική μέριμνα που εξέλαβε ο Καποδίστριας για τα χωριά του Ξηρομέρου το 1828, χορηγώντας σε χήρες και ορφανά προς βιοπορισμό τους 5.548 γρόσια.
• Περιγράφει διεξοδικά τη Συνέλευση των 57 εκλεκτόρων Ξηρομεριτών στον Αστακό για την εκλογή Πληρεξουσίων βουλευτών το 1843 στην Α΄ Συνταγματική Εθνική Συνέλευση , με ονομαστικές αναφορές, σφραγίδες και υπογραφές των συμμετασχόντων στη Συνέλευση. Τις ενστάσεις και αψιμαχίες στη συνέλευση και τελικώς , την εκλογή στις 10 Οκτωβρίου 1843 από τον Αστακό, των Πληρεξουσίων βουλευτών, Νικολάου Μαυρομμάτη (Κατούνα) και Νικολάου Τσέλιου ή Δραγαμεστινού (Δραγαμέστο).
• Καταγράφεται η αλματώδης ανάπτυξη του Αστακού απ΄ το 1841 ως το 1862, περίοδο που ιδρύονται Σχολεία, Συμβολαιογραφείο, Δασονομείο, Ειρηνοδικείο, Εκκλησία, υποθηκοφυλακείο, λιμάνι, λιμενικές, αστυνομικές, δικαστικές αρχές, ιδιωτικές τράπεζες και πλείστοι εμπορικοί οίκοι.
• Για τα Μοναστήρια στο Ξηρόμερο και το βασιλικό Διάταγμα του Όθωνα στις 7 Οκτωβρίου 1833 που καταργούσε όσα Μοναστήρια είχαν κάτω από έξι μοναχούς. Για τον αγώνα των μοναχών και του Επισκόπου Αιτωλ/νίας Ιερόθεου να διατηρηθεί η Ιερά Μονή Λιγοβιτσίου. Για το Διάταγμα της Ιεράς Συνόδου Αθηνών με το οποίο στις 8 Δεκεμβρίου 1842 διατηρείται η ιερά μονή Λιγοβιτσίου. Οι αποφάσεις των Δημοτικών Συμβουλίων: Εχίνου (Κατούνα), Σολλίου (Μύτικας) και Αστακού που ζητούσαν το 1849 ονομαστικά και ενυπόγραφα, Δήμαρχοι και Δημοτικοί Σύμβουλοι να διατηρηθεί το Μοναστήρι, αλλά και το Διάταγμα της Ιεράς Συνόδου Αθηνών στις  28 Νοεμβρίου 1849 με το οποίο δια υπογραφής του Θεόκλητου Φαρμακίδη, γνωστού για το Αυτοκέφαλο της Εκκλησίας,  καταργείται η ιερά Μονή Λιγοβιτσίου Ξηρομέρου και τα ιερά της σκεύη κατατίθενται σε πλειστηριασμό από τους ιερόσυλους Βαυαρούς ( Μάουρερ ) που διοικούσαν τότε την Ελλάδα.
• Για τους Ξένους περιηγητές στο Ξηρόμερο τo 1809 και δη για τον William Leake.
• Για την παρά το Δραγαμέστο στις 21 Νοεμβρίου 1825 ναυμαχία των πυρπολικών.
• Για το πρώτο Σχολείο στο Ξηρόμερο και το σχετικό Διάταγμα του Καποδίστρια περί ιδρύσεώς του το 1829. Τα πρώτα Σχολεία που ιδρύθηκαν στο Ξηρόμερο το 1838 (Βόνιτσα, Κατούνα) και τα Σχολεία στο Μοναστηράκι, Πάλαιρο , Μύτικας , Κατοχή Οινιαδών στα 1840 και το 1842 η ίδρυση του Σχολείου στο Δραγαμέστο και στον Αστακό. Η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Αστακού στις 8 Ιανουαρίου 1842 για την ίδρυση Σχολείου  επί Δημάρχου Γεωργίου Κ. Μαγγίνα, ο  πρώτος Δάσκαλος στον Αστακό Δημήτριος Ν. Ζανέτος , κατάλογοι μαθητών του Σχολείου, σφραγίδες , υπογραφές κλπ.
• Σημειώσεις και παραπομπές ιστορικών προσώπων και γεγονότων που αναφέρονται στο δίτομο ιστορικό βιβλίο με ιδιαίτερες αναφορές σε προαγωγές και βιογραφικά πολιτικών , στρατιωτικών κλπ προσωπικοτήτων που είχαν σχέση με γεγονότα που συντελέστηκαν στο Ξηρόμερο, όπως π.χ οι : Φώτιος Καραπάνος, Μάρκος Δαμηράλης , Ανδρέας Ζαΐμης , Νικηταράς , Αυγουστίνος και Ιωάννης Καποδίστριας, Κοκκώνης Π. Ιωάννης, Λυκούργος Κρεστενίτης, Δημήτρης Παλιογιάννης,  Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός , Γεώργιος Σπανιολάκης , Ιωάννης Τομπακάκης , Νικόλαος Χρυσόγελος , Κωνσταντής Βέρρης , Δήμο Τσέλιος , Κωνσταντής και Τσάμης Γριβογιώργος , Αποστόλης Κουσουρής , Ιωάννης  Μάγερ , Αναγνώστης Μοναρχίδης , Θεόδωρος Γρίβας , Αρτέμιος Ρενύ ,  Γιαννάκης Στράτος ,  Γεώργιος Τσόγκας , Γεώργιος Πραΐδης , Πέτρος Φαρμάκης , Νικόλαος Μαυρομμάτης , Εμφύλιοι πόλεμοι, Επιτροπές Στρατιωτικών εκδουλεύσεων, Εθνοσυνελεύσεις κλπ.

Και τέλος, τη συμβολή του ουσιαστικά απελευθερωτή της Ακαρνανίας και του Μεσολογγίου στα 1828-1829  στρατηγού Γεωργίου Βαρνακιώτη  (εφημερίδα ΓΕΝΙΚΗ / Φ.40 /25-5-1829, σελ.158) , ο οποίος υπέγραψε με τους Τούρκους αξιωματούχους  - κατ᾽ εξουσιοδότηση και για λογαριασμό του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια - τις συνθήκες παράδοσης των πόλεων Βόνιτσας , Καρβασαρά (Αμφιλοχία) , Αιτωλικού και Μεσο­λογγίου (Πληρεξ. Τοποτ. φάκ.118), διετέλεσε παράλληλα επί κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια και πρόεδρος του Στρατιωτικού Δικαστηρίου της Δυτικής Ελ­λάδος (1830), Πληρεξούσιος βουλευτής Δ΄ & Ε  Εθνοσυνέλευσης (1830-1831), ενώ επί  Όθωνος έφερε τον ανώτερο -τότε- βαθμό, αυτόν του συνταγματάρχη στην προικοδοτημένη  βασιλική Φάλαγγα (ΦΕΚ 26/1836), ο οποίος και άφησε την τελευταία του πνοή στις 30 Ιανουαρίου 1842 (ΦΕΚ. 23 /1843, σελ.113) και τα αμνημόνευτα κόκκαλά του στον αύλειο χώρο του Αγίου Αθανασίου στο Μεσολόγγι που απελευθέρωσε (Αγαπητού Σ. Αγαπητού, τ. Α / σελ. 305, εκδ.1877),  κηδευθείς με όλες τας εις τον οποίον έχαιρε βαθμόν απαιτουμένας επικηδείους τιμάς. (ΓΑΚ: Υπουργείο Στρατιωτικών 002 / Τμήμα Β΄/ Στρατιωτική νομοθεσία- Δικαιοσύνη, υποσειρά 009 / φάκ. 93 αποβιώσεις αξιωματικών της βασιλικής Φάλαγγας ).

Β΄ ΤΟΜΟΣ :

Στον τόμο αυτό, υπάρχουν μικρές έως και εκτενέστατες, αλλά και πολυσέλιδες βιογραφικές αναφορές 310 και πλέον Λησμονημένων μαχητών του 1821-1865 από τα χωριά : Αστακός , Δραγαμέστο , Βλυζιανά , Χρυσοβίτσα , Πρόδρομος , Νούσα , Μαχαιράς και Σκουρτού . Σε αυτές τις βιογραφίες  γίνονται αναφορές που συλλέχτηκαν από τριακοπενταετή και πλέον έρευνά μας μέσα από πρωτογενείς Αρχειακές πηγές των ΓΑΚ και λοιπών Κρατικών Αρχειακών πηγών, συνοδευόμενες με αποφάσεις και Διατάγματα προαγωγών στα αξιώματα που ελάμβαναν οι αξιωματικοί, μάχες που συμμετείχαν, θάνατοι, δίκες και καταδίκες, εγκλήματα, στρατολογικοί κατάλογοι στις χιλιαρχίες που συμμετείχαν, πληγές που έλαβαν στο σώμα τους , αιτήσεις για βαθμολογικές και μισθολογικές προαγωγές, αμνηστίες και βαθμολογικές αποκαταστάσεις , πληρεξούσια , συμβόλαια , σφραγίδες , υπογραφές στρατιωτικών και πολιτικών , προικοδοτήσεις αγωνιστών του ΄21, εθνικές γαίες , παράσημα , Αριστεία , συστατικές επιστολές , πιστοποιητικά στρατιωτικών εκδουλεύσεων υπογεγραμμένα από επιζώντες επιφανείς ανώτερους αξιωματικούς , Διοικητές- Έπαρχοι του Ξηρομέρου κλπ.

Ιδιαίτερη και εκτενής μνεία στον Β΄ Τόμο γίνεται στις οικογένειες  που συμμετείχαν στον αγώνα του ΄21 από το Δραγαμέστο-Αστακό, όπως : Μαγγίνας, απ΄ όπου ο Γεώργιος Κ. Μαγγίνας διετέλεσε ο πρώτος Δήμαρχος Αστακού, ο Θοδωρής  Κ. Μαγγίνας ήταν στρατηγός και ο Τάτζης Κ. Μαγγίνας διετέλεσε βουλευτής, υπουργός Οικονομικών, Σύμβουλος Επικρατείας και γερουσιαστής, ο δε γιος του Τάτζη , Σπυρίδων ήταν ιατρός και πρύτανης Πανεπιστημίου Αθηνών. Η οικογένεια; Χασάπης , όπου από την οικογένεια αυτή,  ο Βασίλης Χασάπης ήταν στρατηγός. Η οικογένεια Τσέλιος , από την οποία οικογένεια ο Νικόλαος Τσέλιος  διετέλεσε δήμαρχος Αστακού από το 1845 ως το 1855, αιρετός βουλευτής από το 1854 ως το 1859 και πέθανε εν ενεργεία βουλευτής, αλλά διετέλεσε και αντιστράτηγος στον αγώνα του 1821-1826. Όπως και οι οικογένειες Καρούσος , Ζαβιτσάνος , Προίκας , Κασσιανός , Γιαννούλης , Δημόπουλος , Βασταγγιάς , Βαρόπουλος , Ζάρας , Ζούλας , Καραμούζης , Κλαδευτήρας , Κεφαλούδης , Θανασούρης , Κουντούρης , Μητσάνης , Πέτας, Σόμπολος, Στεργιάτος , Ταμπούρης , Ψωμάς κλπ.

Από το Βασιλόπουλο οι οικογένειες : Δουρούκης , Ζούπας , Καρούσος , Λιβάνης , Μορδόχας , Τόμπας , Σκάντζας , Φρέμης , Χαρδαλούμπας ,  Χολής κλπ .

 Από τα Βλυζιανά οι οικογένειες: Βλυζανίτης , Γεροστάθης , Ζαρκαδούλας , Καραλής , Καρφής , Κονιώσης , Κωστούλας , Λαχανάς , Μανδύλης , Μπίστας , Μπουκουβάλας , Μποζώνης , Νικήτας , Τέγας , Χολέβας κλπ.

Από τη Χρυσοβίτσα οι οικογένειες Γεροκώστας , Γκόλιας , Ζορμπάς , Κατσάνος , Κομπορόζος , Μάνθος , Νούσας , Σώλος ,  Ταμπρατζής , Τσόμπος , Φατσιλέτος , Χατζής , Χρόνης κλπ.

Από τον Πρόδρομο οι οικογένειες Γεροθανάσης. Από την οικογένεια αυτή, ο Κώστας Γεροθανάσης ήταν Πεντακοσίαρχος στον αγώνα και σκοτώθηκε στην Έξοδο του Μεσολογγίου. Ο δε Γεώργιος  Αθ. Γεροθανάσης (1802-1890) αδελφός του Κώστα ,  διετέλεσε δήμαρχος Αστακού (1856-1862) και είκοσι χρόνια βουλευτής Ξηρομέρου (1857-1881). Επί Γεωργίου Γεροθανάση έγιναν στον Αστακό το σχέδιο πόλεως , το λιμάνι, γεφύρια , σχολεία, χωροφυλακή , δρόμοι , νερόμυλοι κλπ δημόσια έργα. Άλλες οικογένειες από τον Πρόδρομο ήταν οι : Γιαννούλης, Δασκαλάκης , Καρανίκας, Ζανιάς , Κατσιρομήτσος , Παπαγιάννης, Χελώνας , Σταματάκης , Τσελεπής , Ψαλίδας κλπ .

Από τον Μαχαιρά οι οικογένειες : Γκόλφης , Γκούμας , Ζαρκαδούλας , Κολοβός , Λιάμης , Παπατρέχας , Πιπερίγκος , Σαμαράς , Στράτος , Τσαπαρέλης κλπ.

Από τη Σκουρτού οι οικογένειες: Δρακόπουλος , Καραμπλιάνης , Καρπούζης , Μάτζαρης , Πολύμερος- Παυλίτζας ( Καυλίτζας) , Πολύμερος- Γκαλιμάνης , Πρεβεζάνος , Στρατούλης , Τζουγάνης κλπ.

Αυτές οι άγνωστες ιστορικές θεματογραφίες εξετάζονται στο παρόν δίτομο πόνημα μέσα από πρωτογενείς ιστορικές πηγές των ΓΑΚ και της εθνικής Παλιγγενεσίας , καθώς και από μελέτες επιφανών ιστορικών. Αυτά τα ανέκδοτα ιστορικά στοιχεία συλλέχθηκαν μετά από πολυετή , επίπονη, επίμονη , δαπανηρή και κοπιώδη έρευνα, καταγράφηκαν και παρουσιάζονται από τον εξ Αρχοντοχωρίου Ξηρομέρου Ακαρνανίας, ιστοριοδίφη-ιστορικό ερευνητή, Νικόλαο Θεοδ. Μήτση και του οποίου το δίτομο αυτό πόνημα, είναι το 14^ο στη σειρά ιστορικό βιβλίο που έχει γράψει και κυκλοφορήσει μέχρι στιγμής.

Από κοινού οι προαναφερθέντες Σύλλογοι ενεργούν και συνεργάζονται δια την παρουσίασή του βιβλίου που θα γίνει στην Αθήνα τέλος Μαΐου τ.ε και  επ΄ αυτού θα ενημερωθείτε, με πλήρες και κατατοπιστικό Δελτίο Τύπου, που θα κυκλοφορήσουν αμφότερα οι Σύλλογοι που το εξέδωσαν και το οποίο θα ενημερώνει τους εν Αθήναις Ξηρομερίτες  για τον χρόνο, τον τόπο, τους ομιλητές και τους παρουσιαστές στην εκδήλωση.

Το βιβλίο αυτό είναι αφιερωμένο στα 200 χρόνια από την Έξοδο του Μεσολογγίου (10 Απρ. 1826) στην οποία συμμετείχαν αλλά και χάθηκαν σ΄αυτή αρκετοί Ξηρομερίτες στρατιώτες και Οπλαρχηγοί.

Ένα Σαββάτο αποβραδίς, ανήμερα Λαζάρου ,

πέρασα απ΄  τ΄ Αντελικό  κι από το Μισολόγγι

κι ακούω αντρίκεια κλάηματα, γυναίκεια μοιριολόγια ,

δεν κλαίνε για τον σκοτωμό δεν κλαίνε για τον πόνο,

κλαίνε  που σώθκε  παιδιά μου  το ψωμί.