Οι απαρχές του Αστακού μέσα από μια μοναδική προσέγγιση του ιστορικού Γιάννη Δημητρούκα.
Στα παράλια της δυτικής και βορειοδυτικής Στερεάς Ελλάδας, μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου (18/30 Αυγούστου 1832), με το οποίο ιδρύθηκε ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος, υπήρχε ένας αριθμός από σκάλες, δηλ. επίνεια που διέθεταν συνήθως ένα τραχύ μόλο (αποβάθρα), ένα τελωνείο/dogana και αποθήκες/μαγαζιά. Οι σκάλες εξελίχθηκαν βαθμιαία σε εμπορικά λιμάνια.
Πρόκειται για τις κωμοπόλεις Καρβασαρά (σήμερα Αμφιλοχία), Ζαβέρδα (σήμερα Πάλαιρος), Μύτικα και Αστακό. Η τελευταία προήλθε από τη σκάλα Δραγαμέστου (scala di Dragomestre), που δεσπόζει στην ιστορία της περιοχής από τα ύστερα βυζαντινά χρόνια μέχρι την απελευθέρωσή της από την οθωμανική κυριαρχία.
Η κωμόπολη χτίστηκε στο χαμηλότερο μέρος της πλαγιάς της Βελούτσας μεταξύ λιμανιού και αποθηκών (magazines) στο μυχό του Κόλπου, αφενός, και του οικισμού Λούτσαινα (Lutziana), αφετέρου, ο οποίος κατά τον περιηγητήM. W. Leake (πέρασε από τη Σκάλα στις 04.04.1809), απείχε…
*************************
*1: Για την παλαιότερη ιστορία και τα μνημεία του Δραγαμέστου, πβ. Ph. Soustal – J. Koder, Nikopolis und Kephallenia, TIB 3 (Denkschriften, phil.-hist. Kl., 150), Wien 1981, σσ. 86, 144. Α. Δ. Παλιούρας, Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία. Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη, εκδόσεις Αρσινόη, Αθήνα 1985, σσ. 35, 38, 299-300. Σπ. Ασωνίτης, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον ‘Οψιμο Μεσαίωνα, Κομητεία Κεφαλληνίας, Δουκάτο Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανία, εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2005, σποράδην, καθώς και Ι. Δημητρούκας, Ιστορία του Δραγαμέστου/Αστακού και της περιοχής του στα Νεότερα Χρόνια, Αθήνα 2010.
*************************
… περίπου μισό μίλι (750 μ.) από τις αποθήκες *2. Όπως προκύπτει από επιστολή του Λουριώτη στο Μαυροκορδάτο (17.01.1828), προφανώς στα τέλη του 1827 οάγγλος αρχιστράτηγος Richard Church οχύρωσε τη σκάλα, δημιουργώντας τρεις οχυρές ζώνες.
Οι δύο πρώτες περιχαρακώθηκαν με τάφρους (χαντάκια). Η πρώτη ζώνη περιέκλειε τις αποθήκες (μαγαζιά) στην ακροθαλασσιά και η δεύτερη ζώνη την κούλια (πυργόσπιτο) του Καρούσου και τα λοιπά κτίρια του σκαλώματος.
Ο Καρούσος πιθανότατα ταυτίζεται με τον κοτζάμπαση του Δραγαμέστου Φωτεινό Καρούσο που έζησε το αργότερο μέχρι το 1822. Στην κούλια ίσως διέμενε η φρουρά της δουγάνας, αν κρίνουμε από την ανάλογη περίπτωση του Λουτρακίου στον Αμβρακικό. Εδώ βρισκόταν η κατοικία του οπλαρχηγούΒαρνακιώτη.
Αγνοούμε πόσα και ποια ήταν τα υπόλοιπα κτίρια. Η τρίτη οχυρωματική ζώνη περιλάμβανε ένα καστέλι που χτίστηκε στον ανήφορο ανάμεσα στην κούλια του Καρούσου και τη Μαυρομπολού, νερομάνα που έδωσε αργότερα το όνομα στην ομώνυμη συνοικία *3.
Τα εδαφικά, οικονομικά και κλιματικά δεδομένα της πόλης εκπλήρωναν εν μέρει μόνο τις προϋποθέσεις που απαιτούσε το Β. Δ. 19 της 15ης/27ης Μαΐου 1835 *4.
Σε αντίθεση με τον αρχαίο Αστακό και το μεσαιωνικό και νεότερο Δραγαμέστο που ήταν χτισμένα σε υψόμετρο και είχαν υγιές (ξερό και δροσερό) κλίμα, η θέση της νεότερης πόλης ήταν χαμηλή και νοσηρή, εξαιτίας των ελών που κάλυπταν το άκρο της κοιλάδας προς τη Χαλκίτσα (άρθρο 2). Με εξαίρεση τη θαλάσσια πρόσοψη της πόλης και…
*************************
*2: M. W. Leake, Travels in Northern Greece, London 1835, vol. IV, σ. 5: Tragamésti, Vasilópulo, and Lutzianá, three villages occupying lofty situations on the northern side of the valley.[…] Lutzianá is about half a mile from the magazines at the head of the bay.
*3: Δ. Μιτάκης, Ο στρατηγός Δημοτσέλιος, σσ. 418-419. Πβλ. Ι. Δημητρούκας, Ιστορία του Δραγαμέστου/Αστακού … ό. π., σ. 142.
*4: Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως τοῡ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος, ἀρ. 19 (15/27.05.1835), σσ. 153-154.
*************************
… μία διέξοδο προς τα βορειοανατολικά, την οποία διέσχιζε ο δημόσιος δρόμος που οδηγούσε στην ενδοχώρα του Ξηρομέρου, ο χώρος της κωμόπολης είναι περίκλειστος από τα βουνά Βελούτσα, Αλογοβούνι και Χαλκίτσα, με αποτέλεσμα το κλίμα να είναι το καλοκαίρι πολύ ζεστό και το χειμώνα υγρό, εξαιτίας των νότιων πελάγιων ανέμων (άρθρο 4).
Κατά τα λοιπά η θέση διέθετε επάρκεια πόρων (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκομία, ναυτιλία και αλιεία), καθώς και δυνατότητες επικοινωνίας με τις γύρω περιοχές.
Ο σημαντικότερος χερσαίος δρόμος διέσχιζε τη «μακρά κοιλάδα» της Ακαρνανίας και οδηγούσε προς το Μαχαλά και το Βραχώρι.
Αντίθετα ο δρόμος που διέσχιζε το δάσος της Μάνινας και κατευθυνόταν προς την Κατοχή ήταν ορεινός, δύσβατος, αλλά και επικίνδυνος, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι το δάσος γενικά ήταν ανέκαθεν καταφύγιο ληστών.
Από τα μονοπάτια της Βελούτσας ήταν προσιτές η Ζάβιτσα και η Κανδήλα μαζί με το επίνειό τους, το Μύτικα, που συγκροτήθηκε, όπως και ο Αστακός, μετεπαναστατικά σε κωμόπολη. Ο Μύτικας και η Ζαβέρδα στο Βορρά, ηΚατοχή, το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι στο Νότο ήταν πολύ ευκολότερα προσιτά από τη θάλασσα (άρθρο 1).
Η θέση διέθετε επάρκεια πηγαίων υδάτων, όπως απαιτούσε το άρθρο 3 του προαναφερόμενου Β.Δ. (Μαυρομπολού, Πλάτανος, Μονοδέντρι, Γράβα, Αγία Παρασκευή,κ.ά.).
Παρά τις αδυναμίες της θέσης, η ίδρυση του Αστακού μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα πολλά παραδείγματα δημιουργίας νέων τακτικών και υγιεινών πόλεων, η οποία, σε συνδυασμό με την ανοικοδόμηση των ερειπωμένων πόλεων, αποτέλεσε βασικό στοιχείο της πολεοδομικής αναδιάρθρωσης της χώρας. Η πολιτική αυτή, η οποία στηρίχθηκε σε δυτικά πρότυπα, εφαρμόστηκε με συνέπεια από τις αρχές του Ελληνικού Βασιλείου καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αι., διότι υποσχόταν, αφενός, την απομάκρυνση από τον χαοτικό τρόπο οργάνωσης του χώρου κατοίκησης που ίσχυε στην οθωμανική περίοδο και, αφετέρου, τον εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό της χώρας. Η ίδρυση νέων πόλεων υπήρξε αδιαμφισβήτητο σημάδι εθνικής προόδου *5.
Πυρήνα εγκατάστασης της κωμόπολης αποτέλεσε μια έκταση περίπου 50-55 στρεμμάτων εἰς το παράλιον, η οποία ανήκε πριν στη διαλυθείσα Μονή του Προφήτη Ηλία και παραχωρήθηκε από την Βασιλική Κυβέρνηση ως εκκλησιαστική γη για εποικισμό μετά από σχετικό αίτημα των περιοίκων, το οποίο είχε διαβιβαστεί με αναφορά της Νομαρχίας (23.03.1835).
Στο απαντητικό έγγραφό της (10.07.1835) η Βασιλική Κυβέρνηση υπογράμμιζε την επιθυμία της «να ἐνεργηθῇ ἡ μετοίκησις αὐτῶν εἰς το παράλιον» *6. Είναι βέβαιο ότι ο επιδιωκόμενος με τη μετοίκηση σκοπός ήταν η εμπορική ανάπτυξη της περιοχής.
Αυτή η περιορισμένη έκταση (50-55 στρ.), η οποία απλωνόταν ανάμεσα, αφενός, στο σημείο, όπου αργότερα ανεγέρθηκε το νεοκλασικό κτίριο, δίπλα στο ξενοδοχείο του Στράτου, και, αφετέρου, το ναό του Αγίου Ανδρέα στο άλλο άκρο της παραλίας, καλυπτόταν πιθανότατα από θάμνους και είχε ανάγλυφο ανώμαλο, με λοφίσκους και ρεματιές που κατέληγαν στη θάλασσα.
Κατά προφορική μαρτυρία του οδοντοτεχνίτη…
*************************
*5:Πβ. Δ. Μονιούδη-Γαβαλά, Πολεοδομία στο Ελληνικό Κράτος, 1833-1890, Έκδοση του Τμήματος Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Δυτικής Ελλάδας, Αγρίνιο 2012, σσ. 15 εξ.
*6:ΓΑΚ, ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΑ, Φ. 160, αριθ. εγγρ. 005: Πρὸς τὸν Νομάρχην Ἀκαρνανίας καὶ Αἰτωλίας «Περὶ τῆς αἰτήσεως τῶν κατοίκων Ἀστακοῡ». Εἰς τὴν ἀπὸ 23 Μαρτίου ὑπ’ ἀρ. 1369 ἀναφοράν σας πρὸς τὴν ἐπὶ τῶν Ἐσωτερικῶν Γραμματείαν περὶ τοῡ αἰτήματος τῶν κατοίκων Ἀστακοῡ, ἀπαντᾱται ὅτι ἡ Κυβέρνησις ἐπιθυμοῡσα νὰ ἐνεργηθῇ ἡ μετοίκησις αὐτῶν εἰς τὸ παράλιον, ἐνέκρινε νὰ παραχωρηθῶσι 50-55 στρέμματα τοῡ μοναστηρίου τοῡ Προφήτου Ἠλιοῡ, ἐκτιμηθέντα προηγουμένως ὑπὸ ἐπιτροπῆς εἰδημόνων, διορισμένων μέρος μὲν ὑπὸ τῆς τοπικῆς ἀρχῆς, μέρος δὲ ὑπ’ αὐτῶν. Καὶ νὰ πληρωθῇ ἡ τιμὴ τῆς γῆς εἰς τὸ Ἐκκλησιαστικὸν Ταμεῑον κατὰ προθεσμίας ἀπὸ τὴν Κοινότητα Ἀστακοῡ. Ἐνεργῆσαν το Νομαρχεῑον κατὰ τοὺς ὁρισμοὺς τούτους, θέλει ἀναφέρει πρὸς τὴν Γραμματείαν. Ἐν Ἀθήναις, τῇ 10 Ἰουλίου 1835.
*************************
… Α. Αλυσανδράτου στο γράφοντα, μια τέτοια ρεματιά περνούσε ανάμεσα από τα μεταγενέστερα οπωροπωλεία του Ιωάννη και Δημητρίου Μακρή,προτού καλυφθεί και αποτελέσει ένα από τους κύριους δρόμους της κωμόπολης.
Στα 1870 στο κεντρικότερο σημείο της αγοράς υπήρχε γέφυρα και επομένως και ρεματιά *7.
Παλιότεροι Αστακιώτες αφηγούνταν ότι εκεί όπου έχει κτισθεί τονεοκλασικό της οικογένειας Κλοζωρή υπήρχε βαθιά χαράδρα *8.
Πολύ διαφωτιστική επί του προκειμένου είναι η αναφορά του Γεωμέτρη Ναυπακτίας, ο οποίος κατάρτισε το σχέδιο πόλης. Ως εκ τούτου κύριο καθήκον των εποίκων ήταν να εξομαλύνουν το έδαφος και να κάνουν κατοικήσιμο το χώρο *9.
Δύο χρόνια ενωρίτερα και βάσει της διοικητικής διαίρεσης της 3/15ης Απριλίου 1833 το Δραγαμέστον (Ἀστακός) είχε οριστεί πρωτεύουσα της επαρχίας Ακαρνανίας του Νομού Ακαρνανίας και Αιτωλίας, η οποία απαρτίστηκε από τις παλαιές επαρχίες Ξηρομέρου, Βονίτσης και Βάλτου. Η απόφαση ήταν ενδεικτική της σημασίας που η κεντρική Διοίκηση απέδιδε στο νέο οικισμό *10.
Αλλά γιατί υιοθετήθηκε αυτή η διπλή ονομασία; Η ονομασία Ἀστακός ανήκε στη γειτονική ερειπωμένη αρχαία πόλη, όπως αναγνωριζόταν από τουςντόπιους *11, πιθανώς αφού προηγουμένως είχε ταυτοποιηθεί από τους…
*************************
*7:ΕΘΝΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑ, αριθ. φ. 296 (31.03.1870), σ. 3: Διότι ὁ Β. Ν. Τσέλιος, ἐνεργουμένης τῆς ἐκλογῆς, ἱστάμενος εἰς τὸ κεντρικώτερον μέρος τῆς ἐνταῦθα ἀγορᾶς ἐπάνω τῆς γεφύρας, ἠπείλει τοὺς ἐκλογεῖς φωνάζων ….
*8:Κ. Κοντός, «Αστακός», Αιτωλοακαρνανική και Ευρυτανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 2. σ. 537.
*9:Κεντρική Υπηρεσία ΓΑΚ, Αρχείο Σχεδίου Πόλεων (1833-1879) [1831-1979], Φ. 028, αριθ. εγγρ. 611.
*10:Ἐφημερὶς τῆς Κυβερνήσεως τοῡ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος, 1833, ἀρ. 12 (06/18.04.1833), σ. 78.
*11:Τούτο προκύπτει από τις ακόλουθες δύο μαρτυρίες: Fr.-Ch.-H. L. Pouqueville, Voyage de la Grèce, vol. 3, Paris 1826, σ. 468: À moitié du chemin qui aboutit à la mer, dont elle est éloignée de cinq milles, on montre les restes d’ une forteresse peu considérable, qui offrent un mélange de mâçonnerie cyclopéenne entremêlée de restaurations faites à différentes époques. Les gens du pays croient reconnaître la ville d’ Astacos dans cette ville. – Ἑρ. Τράϊμπερ, Ἀναμνήσεις ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, 1822-1828 (H. Treiber, Reminiszenzen aus Griechenland, 1822-1828). Ἀνέκδοτο Χρονικὸ τοῡ Ἀγῶνος. Μετάφραση ἀπὸ τὸ γερμανικὸ χειρόγραφο, βιογραφικὲς καὶ ἐπεξηγηματικὲς σημειώσεις Χρ. Ν. Ἀποστολίδης, Ἀθῆναι 1960, σ. 108: Στὶς 30 Νοεμβρίου: Πρὶν ξημερώσει ξεκινήσαμε μὲ τὰ πανιά. Ὁ ἄνεμος ὅπως καὶ χθές. Κατὰ τὶς 9 ἀγκυροβολοῡμε στὸ λιμάνι τοῡ Δραγομέστι. Τὸ λιμάνι εἶναι πολὺ ὡραῑο, ὑπάρχουν σ’ αὐτὸ μερικὲς ἐντελῶς κατεστραμμένες ἀποθῆκες. Ἐρείπια ἑνὸς παλιοῡ φρουρίου πάνω σ’ ἕνα λόφο σ’ ὡραία τοποθεσία ποὺ ὀνομάζεται Ἄκοστος. -To Ἄκοστος του Treiber προέκυψε πιθανώς υπό την επίδραση της ιταλικής έκφρασης a costa και ισοδυναμεί με το Ἄστακος/Ἀστακὸς.
*************************
… εγχώριους λογίους. Η ανακάλυψη της αρχαιότητας και η σύνδεσή της με το Νέο Ελληνισμό αποτελεί χαρακτηριστικό της εθνικής αφύπνισης των Ελλήνων, η οποία εκδηλώθηκε στη διάρκεια του Διαφωτισμού. Η ονομασία Ἀστακός είχε ξεχαστεί στη διάρκεια του Μεσαίωνα και είχε αντικατασταθεί από το σλαβικό Δραγαμέστον (=κοιλαδότοπος), η οποία μαρτυρείται για πρώτη φορά στο πλαίσιο μιας αφήγησης για μία επιδρομή Σαρακηνών στα τέλη της τρίτης δεκαετίας του 9ου αι.
Ο νέος οικισμός βαπτίστηκε με το αρχέγονο όνομα Ἀστακός σύμφωνα με την αρχαιολατρική τάση της εποχής, αλλά διατήρησε και το όνομα του σκαλώματος Δραγαμέστον, όπως επέβαλλε ο ρεαλισμός. Θα λέγαμε ότι η πρώτη ονομασία είναι πιο επίσημη και η δεύτερη πιο λαϊκή. Η διπλή ονομασία του οικισμού θα διατηρηθεί μέχρι τα μέσα του αιώνα, οπότε θα κατισχύσει οριστικά η χρήση του ονόματος Αστακός, χωρίς να αποκλείεται η σποραδική χρήση της λαϊκής ονομασίας.
Από διοικητική άποψη το χωριό Αστακός/Δραγαμέστο, όπως και τα γειτονικά χωριά Βασιλόπουλο και Βλυζανά, αποτελούσαν αυτοτελείς κοινότητες διοικούμενες από προκριτοδημογέροντες *12. Σε έγγραφο από 20.03.1835 οΓεώργιος Μαγγίνας, εκπρόσωπος της τοπικής διοικητικής αριστοκρατίας, αναφέρεται μεταξύ των προκριτοδημογερόντων της…
*************************
*12:ΓΑΚ, Σειρά #001, Υποσειρά #004, Υποσειρά #005, Φάκελος #429, αριθμός εγγράφου 018.
*************************
… δημογεροντίας Ξηρομέρου. Στις 19η Ιουνίου/ 1η Ιουλίου 1836 ιδρύθηκε με Β.Δ. ο Δήμος Αστακού.
Το παράδοξο είναι ότι αρχικά ο Αστακός δε διαχωρίστηκε από το παλαιό χωριόΔραγαμέστο, αλλά θεωρήθηκε ως επέκτασή του στα παράλια.
Η αντίληψη αυτή δικαιολογεί και την υιοθεσία διπλής ονομασίας. ΤοΔραγαμέστο/Αστακός προσδιόριζε, αρχικά τουλάχιστον, ένα «διπλό» ή «δίδυμο» οικισμό. Οι συνολικά 782 κάτοικοί του κατανέμονταν μεταξύ του παλαιού Δραγαμέστου και του σκαλώματος, με την αναλογία ωστόσο να μεταβάλλεται ταχύτατα υπέρ του Αστακού, καθώς το σκάλωμα συνεχώς προσέλκυε νέους εποίκους.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ένα αυτοτελές οικοδομικό τετράγωνο στηνέα πόλη κατοικούνταν από πρώην Δραγαμεστινούς (Τσέλιος, Κοράκης, Ψωμάς).
Άλλες γνωστές οικογένειες μετοίκησαν από άλλα χωριά της επαρχίας Ξηρομέρου (Γεροθανάσης από Πρόδρομο, Μάντζαρης από Σκουρτού, Καρούσος από το Βασιλόπουλο, Μουσές από Μπαμπίνη). Τα στοιχεία αποδεικνύουν τη δυναμική συμβολή του Ξηρομέρου στη διαμόρφωση της πληθυσμιακής φυσιογνωμίας του Αστακού.
Ενδεικτικό της στενής σχέσης μεταξύ Δραγαμέστου και Αστακού είναι το γεγονός ότι σε ανταπόκριση εφημερίδας για την αντιβαυαρική εξέγερση του 1836, ο Αστακός αναφέρεται ως Κάτω Δραγαμέστον *13. Σύμφωνα με μαρτυρία τουΔραγαμεστινού Κ. Γεωργάκη Μωραΐτη από 04.02.1836 και ώραν 6 μ. μ., περιεχόμενη σε αναφορά του νομοδιευθυντή του Νομού Ακαρνανίας, οι επαναστάτες σκόπευαν να απομακρύνουν («σηκώσουν») τον τελώνη, το λιμενάρχη και γενικά τους δημοσίους υπαλλήλους που έδρευαν στο σκάλωμα (όπως συνέβη και στο Μύτικα) και «νὰ πωλήσουν…..
*************************
*13: Ἀθηνᾱ, Ἔτος Ε΄ (1836), ἀριθ. φύλ. 310, σ. 1: […] οἱ εἰρηνικοὶ κάτοικοι τοῡ κάτω Δραγαμέστου ἀπέκρουσαν τοὺς στασιαστὰς αὐτούς, και σ. 2: [..] καθὼς ἔκαμαν οἱ καλοὶ κάτοικοι τοῡ κάτω χωρίου Δραγαμέστου• πβ. Δ. Μιτάκης, Η Επανάσταση του 1836 (Η Πρώτη Πολιτική Επανάσταση της Νέας Ελλάδας), Αθήνα 1983, σ. 49 και σημ. 52, σ. 199.
*************************
… και τας ἀποθήκας τῶν γεννημάτων τῶν ἐνοικιαστῶν *14, οἵτινες εὑρίσκονται εἰς τὸ Σκάλωμα τοῡ Ἀστακοῡ» *15. Εδώ η λέξη σκάλωμα αναφέρεται μόνη της ή συνδυάζεται με τη νέα ονομασία (σκάλωμα Αστακού).
Ο γεωλόγος Karl Gustav Fiedler, ο οποίος διανυκτέρευσε στη σκάλα το βράδυ της 15ης/27ης προς τη 16η/28η Δεκεμβρίου 1836, χρησιμοποιεί τη λαϊκή ονομασία Σκάλα [Δραγαμέστου], σημειώνοντας ότι αποτελούνταν από μερικά οικοδομήματα, τα οποία απείχαν ένα τέταρτο της ώρας από τους πρόποδες του όρους (όπου κυλάει το ποταμάκι της Βλύχας).
Σ’ αυτά πρέπει να ανήκαν, εκτός των αποθηκών, τα δημόσια κτίρια (τελωνείο, λιμεναρχείο, δημαρχείο, ειρηνοδικείο και το κτίριο της ενωμοτίας της χωροφυλακής, η οποία αναφέρεται στην αφήγηση του γερμανού γεωλόγου), αλλά και ιδιωτικές κατοικίες παλαιότερες*16 ή μεταγενέστερες του 1833 *17….
*************************
*14: Η ύπαρξη των αποθηκών μαρτυρείται από τα μέσα του 18ου αι. (Ι. Δημητρούκας, Ιστορία του Δραγαμέστου/Αστακού και της περιοχής του, Αθήνα 2010, σσ. 92-93). Σε συμβολαιογραφικά σωζόμενη διαθήκη της Τασούλας, χήρας Ιωάννου Μπαλαγιώργου (αριθμός συμβολαίου 385/22.08.1839), αναφέρονται ως συνοικία τα Πέρα Μαγαζιά, τα οποία ταυτίζονται με τη σημερινή περιοχή του Αγίου Ανδρέα. Το όνομα υποδηλώνει ότι υπήρχε και τοποθεσία Μαγαζιά, ταυτιζόμενα με τα magazines του άγγλου περιηγητή W. Leake. Εδώ το 1836 οι ενοικιαστές της δεκάτης των γεννημάτων τοποθετούσαν τα δημητριακά που πλήρωναν ως φόρο οι χωρικοί.
*15: Ἀθηνᾱ, Ἔτος Ε΄ (1836), ἀριθμ. φύλ. 310 (11.02.1836), σ. 1. Πβ. Δ. Μιτάκης, Ἡ Ἐπανάσταση τοῡ 1836 (Ἡ Πρώτη Πολιτικὴ Ἐπανάσταση τῆς Νέας Ἑλλάδας), Ἀθῆναι 1983, σ. 49, σημ. 52.
*16: Εκτός του Γεωργίου Νικολού Βαρνακιώτη (Ἀρχεῑα τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας, τ. 9, σσ. 199-200), κατοικία στον Αστακό διέθεταν από τα χρόνια του Αγώνα οι Καρουσαίοι και οι Μαγγιναίοι (Χασάπης, Αστακός, Λεύκωμα. Συμβολή στην Ιστορία της Δυτικής Ελλάδος, Αθήνα 1971, σ. 96) , πιθανώς στον Άγιο Ανδρέα, σύμφωνα με την παράδοση.
*17:Τέτοιες ήταν η φροντισμένη κατοικία του Ευσταθίου Μαγγίνα, η οποία κρίθηκε άξια να φιλοξενήσει δύο φορές το στρατηγό Θεόδωρο Γρίβα την άνοιξη του 1845, οπότε επισκέφθηκε την περιοχή (εφ. ΑΙΩΝ, φύλ. 22.04.1844), η οικία των αυταδέλφων Εὐσταθίου καὶ Γρηγορίου Γεωργίου Μαγγίνα, η οποία έκειτο πλησίον του παραλίου και στέγαζε το κατάστημα του Ειρηνοδικείου Ξηρομέρου (Βλ. Συμβ. Συμβολαιογραφείου Αστακού με αρ. 952/05.11.1842). Δύο σπίτια στον Αστακό είχε και ο Βαγγέλης Μαγγίνας, το ένα στη Δημητρούλα και το άλλο στην παραλία, κοντά στο μόλο της Βαγγέλαινας, άλλως Μαρίας Κωστούλα Χασάπη (Χρ. Κ. Χασάπης, Αστακός, Λεύκωμα, Αθήνα 1971, σ. 99 με φωτογραφία). Το 1841 ο Γεώργιος Γεροθανάσης, έμπορος εκ Προδρόμου, κατείχε κατά το ήμισυ ένα ερημόσπιστο προς το παράλιον του Αστακού και αγόρασε το άλλο μισό από την Ειρήνη Καλογερή Καρούσου με το περιβάλλον οικόπεδο, το οποίο συνόρευε προς Δ με ένα ερειπωμένο κτίσμα, προς Ν με ένα γήπεδο μοναστηριακό, προς Α με ένα οσπίτιον των Καρουσαίων και προς Ν με οικόπεδο του Ν. Μαγγίνα/Μαγγινόπουλου (Συμβόλαιο Συμβολαιογραφείου Μεσολογγίου με αριθμό 1093/12.08.1841). Στα Πέρα Μαγαζιά (σημερινή συνοικία Αγίου Ανδρέα) υπήρχε η οικία των αδελφών Προίκα και της θείας τους Τασούλας Μπαλαγιώργου (Συμβόλαιο Συμβολαιογραφείου Αστακού με αριθμό 385/22.08.1839).
*************************
…. Στην Σκάλα ο γεωλόγος συνάντησε τον δήμαρχο και ένα ενωμοτάρχη που διοικούσε μια ενωμοτία 10 ανδρών και μερικούς ελαφρά οπλισμένους ρέμπελους (αντάρτες και τώρα άτακτους) *18. Με την ευκαιρία αυτή ο Fiedler κάνει λόγο για τον άγριο και αδάμαστο χαρακτήρα των κατοίκων, τονίζοντας ότι η εξέγερση του 1836 ξεκίνησε από το Δραγαμέστο. Από το κείμενο συνάγεται γενικά ότι λίγα χρόνια μετά την Επανάσταση άρχισαν να συγκροτούνται οι πολιτικές και αστυνομικές αρχές της πόλης ως έδρας του ομώνυμου Δήμου *19.
Στις 19η Ιουνίου/ 1η Ιουλίου 1836 ιδρύθηκε με Β.Δ. ο Δήμος Αστακού με πρωτεύουσα τον Αστακό (Δραγαμέστον) (782 κάτοικοι), ενώ περιλάμβανε και τα χωριά Βασιλόπουλο (284 κάτ.) και Ἀλυζίνα (133 κάτ.). Στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται προφανέστατα για το χωριό Βλυζανά, το όνομα του….
*************************
*18: Σύμφωνα με τον Ι. Σ. Κολιόπουλο, Περί λύχνων αφάς. Η ληστεία στην Ελλάδα (19ος αι.), Θεσσαλονίκη: Βάνιας 1994, σσ. 25 εξ., η σύσταση της χωροφυλακής το θέρος του 1833 συνέβαλε ίσως στην προσωρινή περιστολή της ληστείας, με την απορρόφηση στο σώμα αυτό πολλών ατάκτων.
*19: K. G. Fiedler, Reise durch alle Theile des Königreiches Griechenland im Auftrag der Königlichen
Regierung in den Jahren 1834 bis 1837, 1. Teil, Leipzig 1840, σσ. 164-165.
*************************
…. οποίου αλλοιώθηκε υπό την επίδραση του ονόματος της γειτονικής αρχαίας Αλυζίας. Ο δήμος κατατάχθηκε στη γ΄ τάξη (1299 κάτοικοι) *20. Οι διαθέσιμες πληροφορίες μας για την πρώτη πενταετία (1836-1841) της δημοτικής αυτοδιοίκησης στο δήμο Αστακό είναι ελλιπείς. Ο πρώτος….
*************************
*20: Ε. Γ. Σκιαδάς, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος, 1833-1912, έκδοση Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήνα 1993, σ. 193. Σύμφωνα με τον Νόμο «Περὶ Συστάσεως τῶν Δήμων» (27.12.1833/ 08.01.1834), οι δήμοι γ΄ τάξεως, όπως ο Αστακός μέχρι το 1840, διοικούνταν από το Δήμαρχο, ένα Πάρεδρο και 6/μελές Δημοτικό Συμβούλιο. Οι δήμοι β΄ τάξεως διοικούνταν από το Δήμαρχο, δύο μέχρι τέσσερις Παρέδρους και 12/μελές Δημοτικό Συμβούλιο (άρθρο 39). Ο δήμαρχος είχε τριετή θητεία, μπορούσε όμως να παυθεί και ενωρίτερα δυνάμει βασιλικής ή δικαστικής αποφάσεως (άρθρο 43). Θεωρητικά το δικαίωμα εκλογής στις δημοτικές εκλογές είχε το σύνολο σχεδόν των αρρένων πολιτών άνω των 25 ετών. Στην πράξη υπήρχε επίφαση δημοκρατικότητας και οι δημοτικοί σύμβουλοι εκλέγονταν με βάση την περιορισμένη ψήφο, ενώ οι δημοτικές αρχές, χωρίς να λογοδοτούν στο λαό, αναδεικνύονταν, ελέγχονταν και παύονταν δυνάμει βασιλικής ή δικαστικής απόφασης, εφόσον έπαυαν να είναι αρεστές στην κεντρική εξουσία. Εκλογικό σώμα ήταν η δημαιρεσιακή συνέλευση, απαρτιζόμενη από τους «μᾶλλον φορολογουμένους δημότας», οι οποίοι δεν έπρεπε να είναι λιγότεροι από το ένα όγδοο του συνόλου των δημοτών. Ο δήμαρχος και οι πάρεδροι εκλέγονταν από το δημαιρεσιακό συμβούλιο, αποτελούμενο από τις δύο αυτές κατηγορίες πολιτών, το οποίο πρότεινε τρεις υποψηφίους, από τους οποίους εξέλεγε τελικά το Δήμαρχο ο Βασιλιάς ή ο Γραμματέας επί των Εσωτερικών ή ο Νομάρχης, ανάλογα με το μέγεθος του Δήμου. Η θητεία του δημάρχου και των παρέδρων ήταν τριετής, ενώ το δημοτικό συμβούλιο εκλεγόταν για εννέα χρόνια με άμεση εκλογή από τους δημότες. Το δικαίωμα της άμεσης, καθολικής και μυστικής ψηφοφορίας καθιερώθηκε και για τις Δημοτικές Εκλογές με το άρθρο 105 του Συντάγματος του 1864. Η ψηφοφορία δε γινόταν πλέον με ψηφοδέλτιο, αλλά με σφαιρίδιο. Εκλέκτορες ήταν οι άρρενες που είχαν συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας τους. Οι εκλεγόμενοι έπρεπε να έχουν συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας τους. Η θητεία των δημάρχων γινόταν τώρα τετραετής (Νόμος περὶ Δημαιρεσιῶν, 20.11.1864, άρθρα 1-2). (Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 4ος τόμος: Το Ελληνικό Κράτος, 1833-1871: Η εθνική εστία και ο Ελληνισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 2004, σσ. 32-33. Πβλ. Χ. Μπαμπούνης, Τοπική Αυτοδιοίκηση και Ελλαδικός Χώρος, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 52-53, 67).
*************************
… δήμαρχος Αστακού, του οποίου, ο γράφων τουλάχιστον, αγνοεί το όνομα, υπηρέτησε από τα μέσα ή το φθινόπωρο του 1836 μέχρι τα μέσα ή το φθινόπωρο του 1839, εφόσον η δημαρχική θητεία είχε τριετή διάρκεια.
Ωστόσο δεν ολοκλήρωσε τη θητεία του, όπως προκύπτει από δύο έγγραφα του 1839, στα οποία υπογράφει ως ἐκτελῶν χρέη δημάρχου Ἀστακοῡ ο πάρεδρος Απόστολος Μανδήλη *21. Προφανώς ο κανονικός δήμαρχος είχε παυθεί για άγνωστους λόγους.
Δημοσιεύματα της εποχής επικρίνουν σφοδρά τις καταχρήσεις δυτικοελλαδιτών δημάρχων, που συνδυάζονταν με ανελέητη εκμετάλλευση των παραγωγικών τάξεων, ιδίως των οπαδών της αντίπαλης παράταξης *22.
Άγνωστη παραμένει η ταυτότητα του δημάρχου Αστακού και στη διετία 1840-1841.
Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα ο δήμος Αστακού επεκτάθηκε. Με το Β. Δ. της 27ης Νοεμβρίου/9ης Δεκεμβρίου 1840 (ΦΕΚ 5/1841) «Περὶ συγχωνεύσεως τῶν δήμων τῆς ἐπαρχίας Βονίτσης», τμήμα του δήμου Μαραθίας με τα χωριά Μαχαιρά, Χρυσοβίτσα, Πρόδρομος, Ρούστα και Σκουρτού εντάχθηκε στο δήμο Αστακού, ο οποίος με τη νέα του σύσταση κατατάχθηκε στη β΄ τάξη με 2255 κατοίκους *23.
Για τους δήμους αυτού του μεγέθους ο νόμος προέβλεπε 2-4 παρέδρους και 12μελές Δημοτικό Συμβούλιο (άρθρο 39). Το διπλό όνομα του δήμου έχει τώρα απλοποιηθεί, αφού απέβαλε το όνομα Δραγαμέστο.
*************************
*21: Πρόκειται για την από 19.07.1839 αίτηση απονομής αριστείου του Β. Πέτα, κατοίκου Αστακού γεννηθέντος στο Δραγαμέστο, προς τη Δημαρχία Αστακού (ΓΑΚ, Αριστεία, Φάκ. 42, αριθ. εγγ. 56), και το από 17.09.1839 μοναστηριακό (ΓΑΚ, Μοναστηριακά, Φάκ. 160, αριθ. εγγ. 20).
*22: ΑΙΩΝ, 05.10.1838, σ. 4, και 17.05.1839, σ. 4.
*23:Ε. Γ. Σκιαδάς, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος, 1833-1912, έκδοση Υπουργείου Εσωτερικών, Αθήνα 1993, σ. 193.
*************************
Φωτογραφίες:
– Λεύκωμα του Χρήστου Χασάπη για τον Αστακό με τίτλο «Αστακός, Ιστορικόν-Βιογραφικόν-Λαογραφικόν Λεύκωμα»
Αστακός: τότε και τώρα http://astakos-photos.blogspot.gr/
-Facebook Βασιλόπουλο Ξηρομέρου
-ψηφιακό αρχείο της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Κολωνί
Γράφει ο Γιάννης Δημητρούκας
Ιστορικός-διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μονάχου
