Κείμενο και φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας

Η τελευταία  ανοιχτή επιμορφωτική διάλεξη, στο πλαίσιο της  «Συμμετοχής  εκπαιδευτικών  4ου  ΓΕΛ  Αγρινίου σε επιμορφωτικές δράσεις», πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή απόγευμα της 17^ης Μαΐου, στο πρώην κτήριο της Τραπέζης της Ελλάδος. (τωρινός χώρος συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αγρινίου).

Η διάλεξη αυτή με θέμα «Κληρικοί και Λαϊκοί που δίδαξαν Θετικές Επιστήμες επί  Οθωμανοκρατίας:  Ο Ευγένιος Βούλγαρης», ήταν η τελευταία μιας σειράς από πολύ ενδιαφέρουσες διαλέξεις. (η 5^η από την αρχή του χρόνου).

Οι επιμορφωτικές διαλέξεις τελούν υπό την αιγίδα του Δήμου Αγρινίου και απευθύνονται σε όλες τις ειδικότητες μονίμων, αναπληρωτών Δευτεροβάθμιας και Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης αλλά και σε ευρύτερο κοινό με πνευματικά ενδιαφέροντα.

Υπεύθυνοι της διοργάνωσης της εκδήλωσης ήταν οι καθηγητές κ. Παναγιώτης  Κοντονάσιος, (Διδάκτορας Κλασικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, διευθυντής του 4ου ΓΕΛ Αγρινίου, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στον Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων), και ο  Παναγιώτης Δρέλλιας, (Καθηγητής μαθηματικός, πτυχ. ΦΠΨ-MSc Φιλοσοφίας),  ενώ κεντρικός ομιλητής ήταν ο κ. Κωνσταντίνος Νάκος Μαθηματικός,  Σύμβουλος Εκπαίδευσης Μαθηματικών ΠΕΚΕΣ Δυτικής Ελλάδος.

Ο κ Κοντονάσιος ενεργώντας ως συντονιστής της εκδήλωσης, καλωσόρισε τον ομιλητή, τον Πρωτοπρεσβύτερο Ιωάννη Γκιάφη, Προϊστάμενο του Ιερού  Ναού Αγίου Χριστοφόρου Αγρινίου, εκπρόσωπο του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας κκ. Δαμασκηνού, τους εκπαιδευτικούς από: 4^ο Γ.Ε.Λ. Αγρινίου, Μουσικό Σχολείο και  άλλων Γυμνασίων, τους μαθητές του Σχολείου 2^ης Ευκαιρίας, συνταξιούχους εκπαιδευτικούς και φιλομαθείς πολίτες.

Έδωσε τον λόγο στον ομιλητή κύριο Κωνσταντίνο Νάκο Σύμβουλο Εκπαίδευσης. Ο κύριος Νάκος ξεκίνησε την ομιλία του καλησπερίζοντας και ευχόμενος Χρόνια Πολλά σε όλους τους παραβρισκόμενους στην ευρύχωρη αίθουσα.

Αναφέρθηκε στο πολύ ενδιαφέρον θέμα της ομιλίας του, για την εκπαίδευση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα. Εστίασε στην πολυσχιδή προσωπικότητα του Ευγενίου Βούλγαρη (1716 – 1806), που ανεδείχθη σε διαπρεπή διδάσκαλο του Γένους.

Η πληρέστατη και άκρως κατατοπιστική ομιλία του περιείχε πέντε κύριες ενότητες. Αυτές ήταν:  1)  Ο βίος και σπουδές του Ευγένιου  Βούλγαρη. 2) Το διδακτικό του έργο. 3) Η επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στο έργο του. 4) Το οδοιπορικό του Ε. Βούλγαρη στον ελληνικό χώρο: Ιωάννινα-Κοζάνη- Άγιον Όρος-Κωνσταντινούπολη. Και 5) Η  διδασκαλία και τα κείμενά του. Φιλολογία-Θεολογία-Επιστήμες. (η πλήρης ομιλία του κυρίου Νάκου ακολουθεί στο τέλος του κειμένου).

Τον ομιλητή θερμά χειροκρότησε το ακροατήριο. Ο συντονιστής κύριος Κοντονάσιος ζήτησε από τον Αιδεσιμολογιώτατο  Πατέρα Ιωάννη Γκιάφη να χαιρετήσει την εκδήλωση εκ μέρους του Μητροπολίτη.

Ο  Πατέρας Ιωάννης, Πολιτικός Επιστήμων- Θεολόγος, απηύθυνε τον παρακάτω χαιρετισμό:

 «Εκπροσωπώντας τον Σεβασμιώτατο Ποιμενάρχη μας κ. κ. Δαμασκηνό θα θέλαμε και μεις με τη σειρά μας να επαινέσουμε τους εκπαιδευτικούς μας γι’ αυτή την σημαντική εκπαιδευτική πρωτοβουλία, η οποία έχει τεράστια ωφέλεια για τη σχολική κοινότητα.

Το να ασχολείται κανείς με το παρελθόν δεν είναι ένα ταμπού, απεναντίας του ανοίγει τους πνευματικούς του ορίζοντες και του προσφέρει πολλά εφόδια για το μέλλον, πόσο μάλλον όταν κάποιος έχει ως κέντρο του την Ιστορία, την μακραίωνη Ελληνική παράδοση όπως αυτή παραδίδεται στους αιώνες και θεμελιώνεται τόσο από λαϊκούς, όσο και από κληρικούς.

Απόψε ο κ. Κωνσταντίνος Νάκος μέσα από την προσωπική του επιστημονική φαρέτρα και την πολυετή έρευνά του μας πρόσφερε πολλές πληροφορίες γύρω από την μεγαλειώδη προσωπικότητα του Ευγένιου Βούλγαρη, Επισκόπου Χερσώνος. Να τον ευχαριστήσουμε γιατί μας έδωσε το “στίγμα” του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος δεν ήταν μόνο ένας Θεολόγος, ένας φιλόσοφος, ένας διανοούμενος, αλλά ήταν κι ένας λόγιος της εποχής εκείνης που κατόρθωσε την ισορροπία ανάμεσα στη σύγχρονη πραγματικότητα-νεωτερικότητα και την παραδοσιακότητα.

Ναι μεν εστίαζε στην εποχή του, χωρίς όμως να παραχαράζει την παράδοση, όπως αυτή διασώθηκε στο διάβα των αιώνων. Μεγάλη η συμβολή του υπήρξε όχι μόνο στα “γράμματα” της εποχής του, αλλά και στα Ιερά γράμματα  “τὰ δυνάμενά σε σοφίσαι”, κατά τον Απόστολο Παύλο. Παράδειγμα η προσφορά του στην Αθωνιάδα σχολή μέσα από την οποία εξήλθε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Και μάλιστα συνδέθηκε ο Ευγένιος Βούλγαρης με τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό! Ένας Ευγένιος Βούλγαρης προφέρει τα μέγιστα όχι μόνο στην “κοινή” εκπαίδευση, αλλά και στην εκκλησιαστική εκπαίδευση.

Τέλος η τεράστια προσωπικότητα του Ευγένιου Βούλγαρη δεν εξαντλείται σε μια ομιλία ή σ’ ένα συνέδριο. Θα χρειαστούν ίσως στο μέλλον κι άλλες Ιστορικές έρευνες και επιμορφωτικές δράσεις για να αναδείξουν την πληθωρικότητα της προσωπικότητάς του. Σε μας όμως τους σημερινούς Νεοέλληνες της μετα-νεωτερικότητας τι έχει άραγε να μας προσδώσει; Κυρίως την διαφύλαξη της μακραίωνης παράδοσής μας, όπως μας την παρέδωσαν οι πρόγονοί μας, όπως αυτή διαφυλάσσεται μέσα στην ιστορία, στα “Ιερά και Όσια της Πίστεώς μας” και ειδικότερα όπως αυτή ενυπάρχει στην Εκκλησία μας. Διότι αν μη τι άλλο το Νεοελληνικό κράτος οφείλει πολλά και στην Εκκλησία. Αναφέρθηκε π.χ. πολύ εύστοχα η προσφορά του “κρυφού σχολειού” κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το πως τα παιδιά μάθαιναν τα γράμματα μέσα από το “Ψαλτήρι”, την “Παρακλητική” κ. ά., κατεξοχήν Εκκλησιαστικά βιβλία.

Άρα πολλά οφέλη απορρέουν μέσα από την πνευματική παράδοση, την οποία μπορούμε να μάθουμε και να διδαχθούμε μέσα από τέτοιες επιμορφωτικές δράσεις, όπως η σημερινή του 4ου Λυκείου Αγρινίου. Χρέος δε αυτή την παράδοση με τη σειρά μας να την μεταλαμπαδεύσουμε στους επιγόνους μας είτε πρόκειται για τους μαθητές μας στο σχολείο, είτε ακόμη και για τα ίδια μας παιδιά στην οικογένειά μας.”

Επόμενη παρέμβαση-τοποθέτηση ήταν του Μαθηματικού καθηγητή- πτυχ. ΦΠΨ-MSc Φιλοσοφίας κυρίου Παναγιώτη Κων. Δρέλλια.

Συνεχάρη κι αυτός τον ομιλητή κ. Κωνσταντίνο Νάκο και πληροφόρησε  τους παρευρισκόμενους καθηγητές και  ακροατές ότι πέρυσι μαθητές της Β΄ Τάξης του 4ου ΓΕΛ Αγρινίου ασχολήθηκαν με το έργο του τιμώμενου διδασκάλου του Γένους  στο πλαίσιο του Πολιτιστικού Προγράμματος 2022-23 «Οι Κερκυραίοι Ευγένιος  Βούλγαρης (1716-1806),  Πέτρος Βράιλας Αρμένης (1812-1884), Νικηφόρος Θεοτόκης (1731 – 1800), διαπρεπείς φιλόσοφοι της Νεότερης Ελλάδας», έχοντας μάλιστα βιωματική εμπειρία με επίσκεψη-ξενάγηση στην «Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας» τον Απρίλιο του 2023, όπου οι μαθητές  με τους υπεύθυνους καθηγητές παρακολούθησαν ειδικό αφιέρωμα στους μεγάλους  αυτούς Κερκυραίους Διαφωτιστές του 18ου αιώνα.

Επίσης  έκανε αναφορά στο ομόλογο έργο και την ανάλογη   δύσκολη πορεία ζωής  του επιφανούς ιερωμένου-φιλοσόφου-μαθηματικού από την ωραία Άνδρο  Θεόφιλου Καΐρη (1784 –1853), δίνοντας αφορμή  στον εκλεκτό ομιλητή για χρήσιμες  διευκρινήσεις και θεματικές αντιστοιχίες.

Συγχαρητήρια στον ομιλητή, στους υπευθύνους της οργάνωσης της εκδήλωσης κυρίους Κοντονάσιο και Δρέλλια, καθώς και στον Αιδεσιμολογιώτατο Πατέρα Ιωάννη έδωσαν καθηγήτριες και καθηγητές από το ακροατήριο. Πολλοί από αυτούς παρέμειναν επί αρκετή ώρα στην αίθουσα συζητώντας για το σπουδαίο θέμα της τελευταίας αυτής διαλέξεως.

Και να θυμίσουμε εδώ τις προηγούμενες τέσσερες διαλέξεις του Επιμορφωτικού Προγράμματος που  κάλυψαν ποικίλες θεματικές των Γραμμάτων και του Πολιτισμού.

1^η) Την 14^η Φεβρουαρίου 2024 με θέμα: «Εκφάνσεις του ομηρικού οίκου». Ομιλητής ο κ. Παναγιώτης Ν. Κοντονάσιος,  Δρ.  Κλασικής Φιλολογίας, Διευθυντής 4^ου ΓΕΛ.

2^η) Την 4^η Μαρτίου 2024 με θέμα: «Φιλοσοφία της Φύσης: Από την Αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη οικολογική κρίση». Ομιλητής ο κ.  Παναγιώτης Κων. Δρέλλιας, Μαθηματικός-πτυχ. ΦΠΨ-MSc Φιλοσοφίας.

3^η) Την 19^η Μαρτίου 2024 με θέμα: «Ακάθιστος Ύμνος. Ιστορική, φιλολογική και θεολογική προσέγγιση». Ομιλητής ο κ. Φώτιος Μάλαινος, θεολόγος – φιλόλογος, MR.

4^η) Την 18^η Απριλίου 2024 με θέμα: «Η εξέλιξη της Οικονομίας του Νεοελληνικού Κράτους». Ομιλητής ο κ. Βασίλης  Πατρώνης, καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών.

Ακολουθεί η πλήρης ομιλία του Κυρίου Κωνσταντίνου Νάκου. ( ο κύριος Νάκος είναι κάτοχος τριών μεταπτυχιακών. Πληροφορικής & Επιχειρησιακής Έρευνας-Πανεπιστημίου Αθηνών, Ορθόδοξης Θεολογίας-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Αειφορίας  και οικοσυστημάτων-Πανεπιστημίου Πατρών).

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

Για την πολυσχιδή προσωπικότητα του Ευγενίου Βούλγαρη (1716 – 1806), που ανεδείχθη σε διαπρεπή διδάσκαλο του Γένους, έχουν γραφεί πολλές μελέτες, παλαιότερες και νεότερες, τόσο για την προσωπικότητα όσο και για τη δράση του (Σημ. 1^η) .  Θεωρούμε απαραίτητη μια σύντομη αναφορά στον βίο και στην παιδεία του ανδρός, ώστε να γίνουν κατανοητές οι καταβολές του, αλλά και η κλίση του στην επιστημονική σκέψη και στην τήρηση της ορθοδόξου παραδόσεως.

1.1 Βίος και σπουδές

O   Ευγένιος Βούλγαρης γεννήθηκε στην   Κέρκυρα, το 1716, από οικογένεια, η οποία καταγόταν από τη Ζάκυνθο. Η γέννησή του συνέπεσε με το γεγονός της αποκρούσεως της τουρκικής πολιορκίας της Κέρκυρας και γι’ αυτό ονομάστηκε Ελευθέριος. Πρώτος του διδάσκαλος υπήρξε ο Αντώνιος Κατήφορος. Ο Βούλγαρης λέγει για τον Κατήφορο:  Καὶ Ἀντώνιον Κατήφορον τὸν εκ Ζακύνθου, τὸν επί   παντοδαπή  ιδέα  οὐ τὸ τυχόν κλέος ἀράμενον.   Από τον Κατήφορο  μαθαίνει ο Βούλγαρης τα πρώτα γράμματα και συγχρόνως μυείται στο Δοκίμιο του  J.Locke. Αν και είναι ακόμη νέος, θεωρείται από τους πρώτους που το μεταφράζει για διδακτικούς σκοπούς, κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του. Ο Κατήφορος  επηρέασε πολύ την ψυχή του, καθώς τον έστρεψε στην επιστημονική σκέψη και την αγάπη για την παιδεία, στην ανάπτυξη της κριτικής διάθεσης, αλλά και στην οικοδομή σταθερής χριστιανικής πίστεως. (Σημ.2^η) . Από νεαρής  ηλικίας έδειξε την κλίση του προς τον μοναχισμό, γεγονός που αντέκειτο στην επιθυμία  ενός  πλουσίου άτεκνου θείου του. Για να αποφύγει ο Ελευθέριος τις προθέσεις αυτού του συγγενούς κατέφυγε στην Άρτα, κοντά σε κάποιον διδάσκαλο με το όνομα Αθανάσιος, τον οποίο μνημονεύει και στο σύγγραμμά του   με τίτλο, Λογική. Μετά από ένα δυσάρεστο γεγονός, βρέθηκε στα Ιωάννινα, όταν Σχολάρχης της αρχαιότερης και περιώνυμης Γκιουμείου Σχολής (Ιερασπουδαστήριο ή Φροντιστήριο)  ήταν,  ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, (Σημ.3^η) , ο οποίος κατά τον Κωνσταντίνο Σάθα, ήταν άνδρας,   «εν πολλοίς άλλοις δοκιμώτατος και εν τοίς μαθηματικοίς αριστεύων».  Αυτός εξετίμησε τις δυνατότητες του Ελευθερίου, ο οποίος εκείνη την περίοδο, μεταξύ των ετών (1738-1742), χειρονήθηκε ιεροδιάκονος και έλαβε το όνομα, Ευγένιος. Σημαντική ήταν και η περίοδος σπουδών του Ευγενίου,στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας της Ιταλίας, όπου εκεί τις συμπλήρωσε και παράλληλα ασχολήθηκε με την εκμάθηση των Λατινικών, Ιταλικών και Γαλλικών, για να προσθέσει αργότερα στον κύκλο εκμαθήσεως των γλωσσών του,  την Εβραϊκή, Γερμανική, Χαλδαϊκή, Τουρκική, Αραβική και Ρωσσική. Από την ενασχόληση αυτή του Ευγενίου γίνεται αντιληπτό, ότι ο ίδιος διέθετε διανοητικά προσόντα και διακρινόταν για την ευρυμάθεια και πολυμάθειά του, γεγονός που τον βοήθησε μετέπειτα στο σπουδαίο έργο του διαφωτισμού του Γένους.

1.2 Το διδακτικό έργο του Βούλγαρη

O Ευγένιος Βούλγαρης το 1742 κλήθηκε να διδάξει στη Μαρουτσαία Σχολή των Ιωαννίνων, έργο που περάτωσε το 1753. (Σημ. 4^η).  Ακολούθως μετέβη στη Σχολή της Κοζάνης και στη συνέχεια ανέλαβε Σχολάρχης στην Αθωνιάδα Σχολή. (Σημ. 5^η) . Δίδαξε τα σύγχρονα φιλοσοφικά συστήματα του Λάιμπνιτς και του Βόλφ, όπως επίσης και την εμπειριοκρατική θεωρία του Λόκ. Με τον τρόπο αυτό επιθυμούσε να μεταδώσει στη σπουδάζουσα νεολαία τα πνευματικά ρεύματα που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη και να διεγείρει το ενδιαφέρον της για τη μελέτη και την έρευνα της φύσεως. Εισάγει έτσι τον νεώτερο επιστημονικό τρόπο της διδασκαλίας των φυσικών και αστρονομικών ζητημάτων, που επιτυγχάνεται με την παρατήρηση και το πείραμα, και την επαφή του ανθρώπου με τη φύση. Η τακτική αυτή του Ευγενίου Βούλγαρη προκάλεσε την αντίδραση του προαναφερομένου διδασκάλου Μπαλάνου Βασιλοπούλου. Προφανώς, αυτός ήταν ο λόγος της αποχωρήσεώς του από τα Ιωάννινα και της μετάβασης του στη Σχολή της Κοζάνης, από όπου, στη συνέχεια, ανέλαβε διευθυντής στην Αθωνιάδα Σχολή.  Εκεί, ο Ευγένιος Βούλγαρης δίδαξε επί πενταετία Φιλοσοφία, Μαθηματικά, Φυσική, Αστρονομία και απέκτησε εκατοντάδες μαθητές. Στην πύλη, μάλιστα, της εισόδου της Σχολής μιμούμενος τον Πλάτωνα, έθεσε την ακόλουθη επιγραφή:  Γεωμετρήσων εισίτω, ού κωλύω. Τώ μη θέλοντι συζυγήσω τάς θύρας . (Σημ.6^η).  Την ίδια εποχή, εκδηλώθηκε και η πλήρης αντίθεση του Ευγενίου προς τον παλαιό του διδάσκαλο, Μπαλάνο Βασιλόπουλο, καθώς οι δύο άνδρες εξέφραζαν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις. Η σύγκρουσή τους επρόκειτο ουσιαστικά για τη διάσταση δύο κοσμοθεωριών: της παλαιάς του Αριστοτέλη που εξέπνεε, και αυτής, της τότε σύγχρονης, που ο Ευγένιος Βούλγαρης αγωνιζόταν να μεταφυτεύσει στην Ελλάδα. Ο Μπ. Βασιλόπουλος, γνωρίζοντας στοιχεία Γεωμετρίας, είχε την εντύπωση ότι έλυσε το περίφημο  Δήλιο  πρόβλημα, δηλαδή,το :  Δύο ευθειών δοθεισών, δύο μέσας αναλόγους ευρείν  κατά συνεχή γεωμετρικήν  αναλογίαν.  Τη λύση του προβλήματος δημοσίευσε ο Μπαλάνος το 1754 και την απέστειλε στις Ακαδημίες της Ευρώπης. (Σημ. 7^η) .  Ο Βούλγαρης, όμως, επειδή γνώριζε Ανώτερα Μαθηματικά, αντέκρουσε την προβαλλόμενη λύση, επιδιώκοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την υποστήριξη της διδασκαλίας της νέας επιστήμης. (Σημ. 8^η) .   Όταν, στη συνέχεια, προσκλήθηκε  να διδάξει στην Μεγάλη του Γένους Σχολή, μετά την απομάκρυνσή του από την Αθωνιάδα, συνέχισε με τον ίδιο ενθουσιασμό τη διδασκαλία του.

1.3 Η επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στο έργο του

Ο Ευγένιος Βούλγαρης παρουσιάζεται, ως  τύπος του νεοέλληνα λογίου, που   ενώ πηγαίνει προς τη Δύση   και αποδέχεται τη φιλοσοφία και την επιστήμη, δεν θυσιάζει τίποτε από την κληρονομιά του Έλληνος Ορθοδόξου. Αυτό  καθίσταται κατανοητό και από τον διάλογο που παρατίθεται μεταξύ του Ευγενίου Βούλγαρη  και του Βολταίρου, στην αυλή του Γερμανού Αυτοκράτορος Φρειδερίκου. Όταν ο Βολταίρος έψεξε τον Βούλγαρη για την άσκηση αυστηρής νηστείας, γεγονός που θεωρήθηκε από τον Βολταίρο ως δεισιδαιμονία και άρνηση της πρακτικής σοφού ανδρός, ο Βούλγαρης αντέτεινε τα ακόλουθα λόγια  : Εί μέν τα παρά σου λεγόμενα είσιν ορθά, εγώ ο άλλως φρονών δεν βλάπτομαι, ει δε ορθά άπερ εγώ φρονώ, τότε οποία τιμωρία διαδέξεται σε τον εναντία φρονούντα; .

Στα συγγράμματά του, (Σημ. 9^η) που αφορούν στη Φιλοσοφία, Αστρονομία, Μαθηματικά, Φυσική, Θεολογία, αλλά και αρκετές μεταφράσεις του, όπως τα Γεωργικά του Βιργιλίου, τα Μαθηματικά του Βόλφ, τη Φυσική του Βουκερέρ κ.α., και εκεί διαπιστώνεται ο τρόπος και η ιδιαίτερη διαλεκτική σχέση που καλλιέργησε ο Βούλγαρης προσλαμβάνοντας τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, ενώ, παράλληλα, προσπάθησε να μεταλαμπαδεύσει τα φώτα του στο Ελληνικό γένος  .  Θεωρούσε ότι, η  πρόοδος σε όλους  τους τομείς των θετικών επιστημών στην Ευρώπη  και γενικά  στη διανόηση , και η κατάλληλη  διδασκαλία  όλων αυτών   στην ελληνική νεολαία , θα ήταν σημαντική , ώστε αφού προβληματιστεί  , να διεκδικήσει   την αρμόζουσα θέση  ανάμεσα στα προηγμένα κράτη της εποχής.   Αυτό το πραγματοποιεί τόσο με τη μετάφραση, το 1767, «των Μαθηματικών του Σεγνέρου», όσο και με το επιστημονικό του σύγγραμμα,  «περί Λογικής».  Τα δύο αυτά έργα αποτέλεσαν τα πανελλήνια διδακτικά   βιβλία. Ο Αδ. Κοραής, εκφράζοντας, επ’ ευκαιρία, και την ευγνωμοσύνη του προς τον Βούλγαρη για το επιτελούμενο από αυτόν αναγεννητικό εκπαιδευτικό έργο αναφέρει  :  Την Λογικήν εδίδασκεν αυτός ο συγγραφεύς είναι δε τα νυν ο σεβάσμιος κληρικός ο πρεσβύτατος των λογίων του Έθνους, πρώτος και ούτος τελεσφόρως συμβαλόμενος είς την νύν παρά τοίς Έλλησι τελουμένην ηθικήν μεταβολήν. Και συνεχίζει μεταξύ άλλων  : Εξήγειρεν άμιλλαν ή της Λογικής έκδοσις, προς ήν οφείλω τας ολίγας μου γνώσεις . Αξιοσημείωτο τυγχάνει το γεγονός ότι ο ίδιος ο Βούλγαρης ανέφερε για τη Λογική του,  ότι : Ισως δεν είναι έργον του φωτός άξιον.   Το τρίτομο έργο του, Στοιχεία της Μεταφυσικής (1805),  ασχολείται στο πρώτο μέρος με την οντολογία, στο δεύτερο με την κοσμολογία και στο τρίτο με την ψυχολογία. Και τα τρία βιβλία έχουν συντεθεί με αυστηρό επιστημονικό τρόπο και παραθέτουν πλούσια  βιβλιογραφία.   Άλλο έργο του Ευγενίου Βούλγαρη  ήταν,  το περί συστήματος του παντός, στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν σαρανταεφτά  σχήματα εκτός κειμένου και   τέσσερις χάρτες του ουρανού. Το έργο παρείχε σαφέστατη εικόνα περί των ζητημάτων που απασχολούσαν τους επιστήμονες  της εποχής. (Σημ. 10^η).   Η παραδοσιακότητά του, είναι διάχυτη σε όλα τα έργα του και προπάντων στα θεολογικού περιεχομένου. Γράφει ως υπέρμαχος της πίστεως της Εκκλησίας του. (Σημ. 11^η) . Υπόστρωμα του διανοητικού βίου και των πνευματικών βιωμάτων του Βούλγαρη παρέμεινε πάντα η Ορθόδοξη παρακαταθήκη της καθ’ ημάς Ανατολής, με τις ησυχαστικές ρίζες ,  αλλά  και τα ζωηρά φιλοσοφικά και τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα. Πάνω σ’ αυτή τη παραδοσιακότητα, θεμελιώθηκε το επιβλητικό οικοδόμημα του έργου του. (Σημ. 12^η). Για  τον Ελληνισμό,  ο Ευγένιος Βούλγαρης ήταν ο πραγματικός εισηγητής της σκέψης του Λοκ στην Ελλάδα . (Σημ. 13^η). Του Άγγλου διανοούμενου μετέφρασε στα ελληνικά το σημαντικότερο φιλοσοφικό του σύγγραμμα,  με τίτλο ,  Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση.  Μάλιστα το χρησιμοποίησε ως βοήθημα στις παραδόσεις του στην Αθωνιάδα Σχολή. (Σημ. 14^η).

2.4 Το οδοιπορικό του Ε. Βούλγαρη στον ελληνικό χώρο: Ιωάννινα-Κοζάνη- Άγιον Όρος-Κωνσταντινούπολη

Το 1741, ο Βούλγαρης  δίδαξε στην Ελληνική Σχολή της Βενετίας και κήρυξε στον Ναό του Αγίου Γεωργίου της Ελληνικής Αδελφότητας. Ο Σίμων Μαρούτσης, εκπληρώνοντας και τη βούληση του αδελφού του Λάμπρου (1739), ανέθεσε τη Σχολαρχία της νεόδμητης Μαρουτσαίας Σχολής στον νεαρό Ευγένιο, ο οποίος ανέλαβε καθήκοντα πριν   από  τις 18 Ιουνίου του 1742. (Σημ. 15^η)  

Στη Διαθήκη του Λάμπρου Μαρούτση,  που έχει δημοσιευθεί  στα Ηπειρωτικά Χρονικά   το 1936 στα Ιωάννινα  ,  υπήρχε πρόβλεψη χορηγίας, για να προσληφθεί στα Ιωάννινα, διδάσκων,  «διακεκριμένης και εξαιρετικής μορφώσεως», με την υποχρέωση να παραδίδει «τας επιστήμας, ήτοι λογικήν, φυσικήν, μεταφυσικήν, θεολογίαν εις όποιον ήθελε σπουδάσει, και μαθηματικά, ελληνιστί και λατινιστί», θεωρώντας, «αναγκαία τη σπουδή της λατινικής διά την επιτυχίαν των ομοεθνών ημών σπουδαστών», και ο Βούλγαρης, ανταποκρινόταν πλήρως στις προϋποθέσεις του Ευεργέτη. Διανοούμενος, με εξαιρετικές πνευματικές ικανότητες και πολυμέρεια θεωρητικών ενδιαφερόντων, «ες βάθος πεπαιδευμένος την τε θύραθεν φιλοσοφίαν αρχαίων τε και νεωτέρων και την καθ’ ημάς θεολογίαν», και «ειδήμων της Ελληνικής, Λατινικής, Ιταλικής, Γαλλικής και Εβραικής φωνής»,  σηματοδότησε με την παρουσία του στα Ιωάννινα μια νέα περίοδο στη νεοελληνική παιδεία και με τη φιλοσοφική του διδασκαλία ανανέωσε το περιεχόμενο των σπουδών και εδραίωσε τον νεωτερικό προσανατολισμό της νεοελληνικής σκέψης αναφορικά με ζητήματα γνωσιοθεωρίας και φυσικής φιλοσοφίας .(Σημ. 16^η). Μετέφρασε στα ελληνικά το σημαντικότερο φιλοσοφικό   σύγγραμμα του Τζων Λοκ,  με  τον  τίτλο,  Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση. Μάλιστα το χρησιμοποίησε ως βοήθημα στις παραδόσεις του στην Αθωνιάδα Σχολή. (Σημ. 17^η) .  Ο Βούλγαρης αναχώρησε «από της θρυλλουμένης  πόλης των Ιωαννίνων»,για την «μικράν Κοζάνην», όπου παρέμεινε από τα τέλη Απριλίου του 1745 έως τα τέλη του 1748 -αρχές του 1749 . Στα Ιωάννινα, στη Σχολή των αδελφών Μαρούτση, ο Βούλγαρης σχολάρχησε από το 1742 έως τα τέλη του 1745, και από τα τέλη του 1748  -αρχές 1749 έως την Άνοιξη του 1753, (Σημ. 18^η).  και το νεωτερικό περιεχόμενο της διδασκαλίας του λειτούργησε ως πόλος έλξης ακροατών, όπως διαπιστώνουμε και από μία μαρτυρία σύμφωνα με την οποία διατυπωνόταν (1744), η βούληση του Ιγνατίου Κεμίζου, «απιέναι εν Ιωαννίνοις εις επίδοσιν των ων εφίεται επιστημών». Ο Κεμίζος παρέμεινε στα Ιωάννινα, μαζί με τον Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη, «έρωτι ρητορείας και λατινικών», μέχρι και τις αρχές Απριλίου του 1745, αφού, στη συνέχεια, ο Βούλγαρης αναχώρησε «από της θρυλλουμένης  πόλης των Ιωαννίνων»,για την «μικράν Κοζάνην», όπου παρέμεινε από τα τέλη Απριλίου του 1745 έως τα τέλη του 1748 -αρχές του 1749 ,  « και ευκλεώς, και ευκάρπως παρέδιδε την φιλοσοφίαν, έχων ακροατάς του ικανούς εκ τε των μαθητευσάντων εις Ιωάννινα, και εκ των εντοπίων τους ευρεθέντας προετοίμους, και εκ των πολλαχόθεν της Ελλάδος συναθροισθέντων διά την φήμην του».  Με την επιστροφή του στα Ιωάννινα, ή παρουσία του στην πόλη μαρτυρείται ήδη στις 24 Φεβρουαρίου του 1749, ο Βούλγαρης συνέχισε το διδακτικό, συγγραφικό και μεταφραστικό έργο, όπως προκύπτει από τη σημαντική για τις πληροφορίες της, επιστολής του, στον μαθητή του Αγιοταφίτη ιερομόναχο Αγάπιο τον Γαλατιστινό, στις 10 Απριλίου 1752 .(Σημ. 19^η)

Οι δάσκαλοι πριν  από τον Ευγένιο  Βούλγαρη , ασχολούνταν κυρίως με τον κύκλο των Αριστοτελικών μαθημάτων:  Πρώτος μεν ο Ευγένιος δίδασκε εκλεκτικώς. Και Λογική μεν παρέδιδε άλλη, συντομότερη από αυτήν που εξέδωσε αργότερα. (Σημ. 20^η) .     Φυσική δίδασκε από μεταφράσεις Ευρωπαίων σοφών, αυτά που άρεσαν στους Φιλοσόφους, καθώς και  στην δική του, Μεταφυσική, η οποία εκδόθηκε έπειτα από τον ίδιο. Εκτός από αυτά, παρέδιδε ακόμη εισαγωγή στην Άλγεβρα, ανώτερα μαθηματικά και Θεολογία.(Σημ. 21^η)  . Όταν ήταν Σχολάρχης στην Κοζάνη, έγραψε το   έργο, με τίτλο,   Θεολογικόν , όπως ο ίδιος αναφέρει στο κεφάλαιο, περί Προπατορικού αμαρτήματος, απευθυνόμενος   προς τον  Νεόφυτο τον Γραμματικό, ο οποίος είχε θέσει σχετικό ερώτημα. Όσο διέτριβε ακόμη στην πόλη, συνέγραψε και το  έργο , περί Παλιρροιών, ανέκδοτο σύγγραμμα προς τον Καμπανίας Θεόφιλον, ο οποίος, είχε διετελέσει μαθητής του στα Ιωάννινα και συμπλήρωσε τις ακροάσεις του στην Κοζάνη, μαζί με τον Δαμασκηνό, ο οποίος αργότερα έγινε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης.  Ακροατές ολόκληρης της περιόδου των φιλοσοφικών μαθημάτων, που παρέδωσε ο Ευγένιος στην Κοζάνη,υπήρξαν, από τους μεν αλλοδαπούς, ο Ιωάσαφ ο Κορνήλιος, ο οποίος έπειτα υπήρξε ιεροκήρυκας της Μεγάλης Εκκλησίας, οι Τιμόθεος και Κωνστάντιος, οι οποίοι μετέδωσαν τα φώτα της παιδείας σε πολλούς, σε διάφορα μέρη της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, ο κατόπιν επίσκοπος Βοδενών Γερμανός, ο οποίος χειροτονήθηκε και ενήργησε να καταλυθεί το Πατριαρχείο της Αχρίδας, και ενώθηκε αυτή η επαρχία με την Κωνσταντινούπολη, ο Ζαχαρίας από τον Βελβενδό, ο οποίος, αφού άσκησε, προηγουμένως, το διδασκαλικό επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη και αλλαχού, χειροτονήθηκε επίσκοπος Κίτρους· ο ιεροδιάκονος Διονύσιος, διάδοχος του Ευγενίου Βούλγαρη στη Σχολαρχία της Σχολής  Κοζάνης και έπειτα επίσκοπος Πλαταμώνος, και κάποιοι άλλοι. Από τους εγχώριους, μαθητές του υπήρξαν, ο Γεώργιος Παπαστάμου και ο Γεώργιος Ιωάννου, οι οποίοι περιβαλλόμενοι το ιερό σχήμα, έγιναν ο μεν Οικονόμος, ο δε άλλος Σακελλάριος και κόσμησαν τον ιερατικό σύλλογο, μέχρι το τέλος του βίου τους,  και  οι  Στάμκος Πασχάλης και Δημήτριος Καρακάσης, οι οποίοι σπούδασαν στη Χάλκη και αναδείχθησαν έξοχοι ιατροί   και ο μεν Στάμκος απήλθε στη Ρωσσία και  γέρασε εκεί, ο δε Καρακάσης επέστρεψε στην πατρίδα και δίδαξε τη λατινική και μερικά άλλα μαθήματα. Επίσης, μαθητές του  Βούλγαρη, διετέλεσαν οι Δημήτριος Κοντορούσης, Μάρκος Κριμεζής, Δημήτριος Ιωάννου, ο Σακελλάριος και άλλοι. (Σημ. 22^α)  .

Ο Βούλγαρης  υπηρέτησε  στην Κοζάνη ως σχολάρχης έξι χρόνια. Κατά το 1752 απήλθε,  αφού προσκλήθηκε από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Σεραφείμ, για να αναλάβει τη Σχολαρχία της νεοσύστατης Πατριαρχικής Σχολής στο Βατοπέδι του Άθω. Στη Σχολή δίδαξε τρία έτη και ύστερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη, και από εκεί στη Λειψία. Ενώ διέμενε στη Λειψία, απέκτησε οικειότητα με τον Ρώσσο στρατηγό Θεόδωρο Ορλώφ, ο οποίος σύστησε τον Βούλγαρη  στην αυτοκράτειρα Αικατερίνη. (Σημ. 23^η).    Αργότερα  ο Βούλγαρης έλαβε εντολή της Αικατερίνης να εξελληνίσει το σύγγραμμα, περί Νομοθεσίας, και μετά απ’ αυτό προσκλήθηκε στη Ρωσσία. Την 30η Αυγούστου 1775, χειροτονήθηκε ιερέας από τον μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνα, και την 1η Οκτωβρίου 1776, προεχειρίσθη  αρχιεπίσκοπος Σλαβονίου και Χερσώνος.  Το 1787,  λόγω της προχωρημένης ηλικίας  του , υπέβαλε την παραίτησή του, η δε Αικατερίνη, αποδεχόμενη, τον προσκάλεσε στην Πετρούπολη και τον επέλεξε ως μέλος της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας. (Σημ. 24^η). Το 1802, αποσύρθηκε στη μονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκι, και την 10η Ιουλίου 1806 απεβίωσε , αφήνοντας αξιόλογα συγγράμματα,  και  δόξα  αιώνια , λόγω της διδασκαλίας του και της ωφέλειας σε πάρα πολλούς μαθητές, σε ολόκληρη την Ελλάδα. (Σημ. 25^η).

1.5 Η  διδασκαλία και τα κείμενά του. Φιλολογία-Θεολογία-Επιστήμες

Με την παρουσία του στην Κωνσταντινούπολη ο Βούλγαρης, «ανήρ σοφώτατος και πολυμαθέστατος, καθά διά μακράς, πείρας εγνώσθη», ολοκλήρωσε στον Ελληνικό χώρο έναν κύκλο όχι μόνον διδακτικής,  συγγραφικής, αλλά και μεταφραστικής δραστηριότητας, της οποίας οι απαρχές εντοπίζονται στη Μαρουτσαία Σχολή των Ιωαννίνων, στην οποία,παράλληλα με τη Φιλοσοφία, τα Μαθηματικά και τη Φυσική, δίδασκε τα φιλολογικά μαθήματα, καθώς και θεολογία. (Σημ. 26^η).  Ένας ασφαλής δείκτης, για το περιεχόμενο της διδασκαλίας της Γραμματικής και του Συντακτικού από τον Βούλγαρη στα Ιωάννινα και στις άλλες Σχολές του υπόδουλου Ελληνισμού είναι, η εμπλουτισμένη με σημειώσεις μετάφραση του έργου του Helias Andreas Burdigalensis, με τίτλο, Σχόλια  στο Τέταρτον Βιβλίον του Γαζή,  της Γραμματικής , το οποίο συνοψίζει την αποταμιευμένη φιλολογική γνώση, καθώς και οι πηγές που μνημονεύονται στο έργο. Στα Ιωάννινα,ο Ευγένιος Βούλγαρης συνέθεσε και δίδαξε, το  έργο του, Θεολογικόν, και το 1745 φαίνεται ότι,  είχε ολοκληρώσει το αντιρρητικό του έργο, με τίτλο,  Κατά Λατίνων,  όπως διαπιστώνουμε από τον κώδικα Μεγίστης Λαύρας Ι – 99, στον οποίο εμπεριέχεται το κείμενο του, «Ιγνατίου του εκ Μονεμβασίας ιεροδιακόνου εκ των συνουσιών του ιεροδιδασκάλου αυτού κυρού Ευγενίου του Βούλγαρη ,κατά Λατίνων, περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», το οποίο, όπως και άλλα, αντιγράφτηκε «εν Ιωαννίνοις αψμε (= 1745)».(Σημ. 27^η).   Παράλληλα, όμως, με τα φιλολογικά μαθήματα και τη Θεολογία, ο Βούλγαρης παρέδιδε Μαθηματικά και Φυσική, μέσα από κείμενα που αποτύπωναν τη νεώτερη προβληματοθεσία. Η διδασκαλία της Γεωμετρίας περιελισσόταν εκείνη την περίοδο, όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη, γύρω από τον  άξονα των Στοιχείων του Ευκλείδη, του οποίου η απήχηση ήταν μεγάλη στην επιστημονική κοινότητα της εσπερίας, και ο Βούλγαρης επέλεξε να μεταφράσει το εγχειρίδιο του Andre Tacquet (1612 – 1660), με τίτλο, Elementa Euclidea Geometriae, που συμπληρώθηκε από τον William Whiston (1667 – 1752). (Σημ. 28^η) .  Στο πεδίο της φυσικής φιλοσοφίας με τις μεταφράσεις και τις παραδόσεις του διευρύνθηκαν οι δίαυλοι επικοινωνίας  της νεώτερης φυσικής φιλοσοφίας στον Ελληνικό χώρο καθώς η  νευτώνεια θεώρηση της φύσης  ,ερμηνεύει με επάρκεια την αντικειμενική   πραγματικότητα .(Σημ. 29^η) .     Η νεώτερη φυσική προβάλλεται μέσα από το βιβλίο του καθηγητή Φυσικής  J. Wucherer (1682 – 1737), με τίτλο,  Institutiones Philosophiae naturalis eclecticae (1725) , ενώ η πειραματική φιλοσοφία    διδάσκεται,με βάση το έργο του P.Musschenbroek, με τίτλο,   Elementa   Physicae , που αξιοποιείται και στο βιβλίο του Βούλγαρη, τα Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις, η σύνθεση του οποίου, όπως πληροφορούμαστε από μία αυτοβιογραφική μαρτυρία, πραγματοποιήθηκε στα Ιωάννινα. Μεταφράζει,τη λογική του Ι. Duhamel, το δοκίμιο του J. Locke, τη λογική του E. Purchot, τη εισαγωγή στην φιλοσοφία του G. Gravensane  , τη μεταφυσική του   Genovesi, τη φυσική του   I. Wuckerer . (Σημ. 30^η).  Το έργο του Ολλανδού φιλοσόφου, φυσικού και μαθηματικού G. Gravesande (1688 – 1742),   με τίτλο   , Introductio ad Philosophiam, Metaphysicam  et  Logicam  continens ,  εκδόθηκε για δεύτερη φορά το 1737.  O Gravesande, με βασικές σπουδές δικαίου και μαθηματικών, αναγορεύθηκε καθηγητής της Αστρονομίας και των Μαθηματικών, το 1717, στο Πανεπιστήμιο του Lieden και μαζί με τον P. Musschenbroek, εισήγαγαν με κριτικό πνεύμα τη σκέψη του Newton στην Ολλανδία, όπου υπήρχε μια μακρά παράδοση καρτεσιανής φυσικής. Το 1734, ο  Gravesande,  κατέλαβε την έδρα της Φιλοσοφίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο και από τις παραδόσεις του προέρχεται   το έργο, με τίτλο,    Introductio ad Philosophiam , ένα έργο  στο οποίο  συμπυκνώνονται οι ορισμοί, βασικών εννοιών της Μεταφυσικής και της Λογικής, μέσα από το πρίσμα της φιλοσοφίας του Locke και των θεωρητικών προκειμένων της φυσικής φιλοσοφίας του Newton . (Σημ. 31^η).

 Η μετάφραση του Βούλγαρη, εκπονήθηκε την περίοδο που δίδασκε στα Ιωάννινα και στην Κοζάνη. Για τη διδασκαλία του μαθήματος της Λογικής, ο Βούλγαρης χρησιμοποιούσε, όπως και για τη Μεταφυσική, μεταφράσεις και επιτομές ομόθεμων κειμένων, στα οποία αναφέρεται  και στον πρόλογο του έργου του, Λογική:    Τοιγαρούν τοις ώδε διακειμένοις, ούτω πως ημίν εσχεδίαστο την αρχήν ήδε η πραγματεία ,  και διασαφηνίζει :  Και ετερ’ άττα δε προς αυτή φιλοπονήματα, (περί ών νύν ουδέν δεί λέγειν), της αυτής ιδέας εχόμενα.  Τα «φιλοπονήματα», είναι τα έργα που μεταφράζει, έτσι ώστε, να κοινοποιήσει, με πληρότητα, στους μαθητές του τον γνωσιοθεωρητικό προβληματισμό που αναπτύσσεται στον ευρωπαϊκό χώρο, στις απαρχές του 18ου αιώνα. (Σημ. 32^α).

Σημ. 1^η    ΕΚΠΑ  , Ευγένιος Βούλγαρης , http://users.uoa.gr/~mpatin/Papers/Biographies/Voulgaris.htm (ημ.αν. 15/3/2020).

Σημ. 2^η    Κ. Κοντοσταύλου, Ο Ζακύνθιος λόγιος  του  18ου  αιώνα  Αντώνιος Κατήφορος, Θεσσαλονίκη 2018,  σ. 63-65.

Σημ. 3^η    Σ. Λευκοπούλου ,  Επιστημονική Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολή,  Διπλωματική εργασία  Θεσσαλονίκη 2015,    σ. 107-110.

Σημ. 4^η  Στεφ. Μπέττης,  Μαρούτσηδες καί Μαρούτσειος Σχολή, Ηπειρωτική εστία, τεύχη, 183-184-185. σ.222-225.

 Σημ. 5^η   Αθωνιάς Σχολή.  http://lyk-ekkl-athon.chal.sch.gr/Istoselides/#projects (ημ.αν. 15/3/2020).

Σημ. 6^η   Γ. Κουντούρης,  Ορθόδοξη παράδοση  και ευρωπαικός διαφωτισμός στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη, Πρακτικά Β΄ Πανηπειρωτικού Συνεδρίου,  Ιωάννινα 2016, σ. 155-160.

 Σημ. 7^η  Μ. Λάμπρου, ό.π., σ. 150-165.   

 Σημ. 8^η  Σ. Λευκοπούλου ,  Επιστημονική Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολή,  Διπλωματική εργασία  Θεσσαλονίκη 2015,    σ. 90-93.

Σημ. 9^η    Σ. Λευκοπούλου , ό.π., σ. 87-90.

Σημ. 10^η   Ευγένιος Βούλγαρης http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadTitles.do?action=documentInfo&requestor=user-index ( ημ.αν. 13/3/2020).

Σημ. 11^η   Γ. Μεταλληνός, Η θεολογία ενός μεγάλου Διδασκάλου του Γένους. Ευγένιος Βούλγαρης, ,http://athonikoipateres.gr/?p=20639( ημ.αν. 4/4/2020).

Σημ. 12^η   Π. Κιτρομηλίδης,  Η πολιτική σκέψη του Ευγενίου Βουλγάρεως, Ιστορικά 7 (1990) σ.169.

Σημ. 13^η   Ά. Αγγέλου, Των Φώτων, Αθήνα 1988, σ. 4-5.

Σημ. 14^η  Τζ. Λοκ, Δεύτερη Πραγματεία περί Κυβερνήσεως, Αθήνα 1990, σ. 11.

Σημ. 15^η   Στα ίχνη του Ευγενίου Βούλγαρη ,   https://www.tovima.gr/2016/09/02/culture/sta-ixni-toy-eygenioy-boylgari/(ημ.αν. 13/3/2020).

Σημ. 16^η    Γ. Κουντούρης,   ό.π.,  σ. 160-167.

Σημ. 17^η   Τζ. Λοκ, ό.π., σ. 11.

Σημ. 18^η   Στεφ. Μπέττης ,Μαρούτσηδες καί Μαρούτσειος Σχολή ,Ηπειρωτική εστία ,τεύχη, 183-184-185. σ.222-225,   και ,   Διαθήκη του Λάμπρου Μαρούτση ,Ηπειρωτικά Χρονικά, Ιωάννινα  1936,  κεφ.Θ, σ.155-160.

Σημ. 19^η   Ά. Νικολόπουλος,  «Ι. Κεμίζου, Λόγος επιτάφιος στον Δ. Ρύσιο»,   Λακωνικαί Σπουδαί  5 (1980) ,σ. 258-259.

Σημ. 20η   http://eranistis.net/wordpress/2014/09/20/%CE%B7-%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB% CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B 7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE% BF%CE% B4%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%82/ (ημ.αν.28/11/2019).

Σημ. 21^η   Ευγένιος  Βούλγαρης, Τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης παν. Αθηνών ,http://hellinomnimon.eu.org/index.php/projects/scholes-tou-genous/didaskaloi/details/6/8(ημ.αν.14/3/2020).

Σημ. 22^α https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CE%B3%CE%AD%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%92%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B3%CE%B1%CF%81%CE%B7%CF%82#%CE%97_%CE%B6%CF%89%CE%AE_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CF%84%CE%BF_%CE%B4%CE%B9%CE%B4%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B3%CE%B1%CF%81%CE%B7 (ημ.αν.13/3/2020).

Σημ. 23^η   Η σχολή της Κοζάνης και ο ιεροδιάκονος Ευγένιος Βούλγαρης ,

http://eranistis.net/wordpress/2014/09/20/%CE%B7-%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%82/ (ημ.αν.13/3/2020).

Σημ. 24^η   Π.Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης , http://eranistis.net/wordpress/2014/09/20/%CE%B7-%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-CE%B9%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%82/   (ημ.αν.14/3/2020).

Σημ. 25   Χ. Μεγδάνης, Περί της αρχής προόδου και της νυν  Καταστάσεως  της εν Κοζάνη Ελληνικής σχολής και των χρηματισάντων κατά καιρούς  διδασκάλων εν αυτή, Βιέννη 1820, σ. 52.

Σημ. 26^η   Α. Χριστοδούλου,  Ευγένιος Βούλγαρης, https://www.pemptousia.gr/2016/06/evgenios-voulgaris-mia-spoudea-morfi-tou-neoterou-ellinismou/(ημ.αν.14/3/2020).

Σημ. 27^η   Βούλγαρης Ευγένιος, http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonBiography.do?personId=2779 (ημ. αν.12/3/2020).

Σημ. 28^η   Βούλγαρης Ευγένιος ,http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonInfo.do?personId=2888  (ημ.αν. 13/3/2020).

Σημ. 29^η   Ευγένιος Βούλγαρης, http://homouniversalisgr.blogspot.com/2019/05/1716-27-1806.html (ημ.αν. 14/3/2020).

Σημ. 30^η   Κ. Πέτσιος,  Ο   Ευγένιος Βούλγαρις και ο φιλοσοφικός ορίζοντας  της λογικής,   Ιωάννινα 2009, σ. 55-57.

Σημ. 31^η   Βούλγαρης Ευγένιος,  http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonBiography.do?personId=2779 (ημ.αν. 13/3/2020).

Σημ. 32^α   Κ. Πέτσιος,  Η διδασκαλία της Λογικής κατά την περίοδο  του Νεοελληνικού διαφωτισμουύ, σ. 363-365.

Σημείωση. Ο γράφων έλαβε σημαντική βοήθεια για την σύνταξη του παραπάνω άρθρου από τους διοργανωτές της εκδήλωσης και τον Αιδεσιμότατο Πατέρα Ιωάννη. Τους ευχαριστώ θερμά. Και τους εύχομαι κουράγιο και δύναμη στο δύσκολο έργο της διαπαιδαγώγησης των νέων της Ελλάδος. Αλλά και όλων των νέων ανεξαρτήτου χώρας καταγωγής. Ειδικά στα παιδιά από άλλες χώρες που ζουν στην Ελλάδα, έχουμε υποχρέωση να τους μεταδώσουμε τις ίδιες Αρχές με τις οποίες μεγαλώνουμε τους δικούς μας νέους. Και αυτή η τακτική ισχύει για τους εκπαιδευτικούς μας στο Αγρίνιο. Και αυτό αποδείχθηκε ξεκάθαρα κατά την διάρκεια της διάλεξης, όταν έγινε σχετικός διάλογος με μαθητές από το ακροατήριο.

Α.Κ.Κ.

agriniopress.gr