Η παράδοση του Αιτωλικού και η εξαιρεθείσα κόρη (Τασούλα Ι. Κουρκουμέλη 1826).
Ιστορία και μυθοπλασία…
Στις επώνυμες και ανώνυμες ηρωίδες της Επανάστασης…
Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη,
δρ Κοινωνικής Λαογραφίας
e-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Περίληψη: Το Αιτωλικό, μετά την αιματηρή κατάληψη του Ντολμά από τους Τουρκοαιγύπτιους, δεν είχε ελπίδα σωτηρίας. Ακολούθησε η διαπραγμάτευση και η παράδοση της κωμόπολης στον Ιμπραήμ και Κιουταχή πασά(1 Μαρτίου 1826). Όρος της διαπραγμάτευσης ήταν: όλοι οι κάτοικοι του Αιτωλικού να μεταφερθούν αιχμάλωτοι, ασφαλείς στην Άρτα. «Άπαντες πλην ενός». Αυτός ο όρος δεν διευκρίνιζε ποιος ήταν ο «εις» κάτοικος που αποτελούσε εξαίρεση της συμφωνίας. Πίσω από το αόριστο αριθμητικό, γένους αρσενικού, κρύβεται ένα συγκεκριμένο θηλυκό: Η Τασούλα ή Παπαδιά Κουρκουμέλη. Κόρη του Ιωάννη και της Μαγιούλας και αδελφή του Κωνσταντίνου (Kωνσταντάκη) Κουρκουμέλη. Η ωραία κόρη ήταν η «εξαιρεθείσα νεάνις» του Αιτωλικού. Αυτή θα παραδιδόταν ως εξαιρετικό λάφυρο στον πολιορκητή Ιμπραήμ. Και μάλλον η διατύπωση «πλην ενός», ήταν δική του δαιμόνια επινόηση. Αυτό το ιστορικό γεγονός έδωσε έμπνευση για μυθοπλασία. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε ότι σε θεατρικές αναπαραστάσεις όπως: «Η Εξαιρεθείσα», «Η Δόξα του Αιτωλικού» κ.ά. πρωταγωνιστεί η Τασούλα…
I. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ
Στην παρούσα εισήγηση δε θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε πολύ προβεβλημένες μορφές και γεγονότα της Επανάστασης. Θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε την Εξαιρεθείσα μιας Συνθήκης: Tην Τασούλα Κουρκουμέλη από το Αιτωλικό.
«Πεσόντος του Ντολμά, δεν απελείπετο ελπίς σωτηρίας του Αιτωλικού!», γράφει ο ιστορικός Σπυρίδων Τρικούπης. Το Αιτωλικό μετά την πτώση του Βασιλαδίου και την αιματηρή κατάληψη του Ντολμά (28 Φεβρουαρίου 1826)στην υπεράσπιση του οποίου έπεσε το άνθος της φρουράς και ο στρατηγός Γρηγόριος Λιακατάς, δεν είχε ελπίδα σωτηρίας. O Aιτωλικιώτης ιστοριογράφος Δημητρίου γράφει ότι η πτώση του Ντολμά επέφερε θλίψη και απελπισία στους κατοίκους του Αιτωλικού και του Μεσολογγίου. Οι Αιτωλικιώτες δεν είχαν μαχητές και πυρομαχικά και έβλεπαν την πόλη να περισφίγγεται από ξηρά και θάλασσα. Για τούτο αποφάσισαν, μετά από σύσκεψη, την παράδοση της πόλης, για να σώσουν από τη σφαγή τα 1000 περίπου γυναικόπαιδα.
Η ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ: Mετά από σύσκεψη αποφασίστηκε η παράδοση του Αιτωλικού. Ακολούθησε η διαπραγμάτευση της παράδοσης με τον Ιμπραήμ και τον Κιουταχή. Υπεύθυνοι της διαπραγμάτευσης αναφέρονται δύο: ο Πάνος Γαλάνης ή Μεγαπάνος και ο Τάτσης Μαγγίνας. Υπάρχει και η άποψη ότι συμμετείχε και τρίτο πρόσωπο, ο ιερέας Νικόλαος Οικονόμου.
Ο ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΕΞΑΙΡΕΘΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ: «Ο Ιβραήμης κατ’ αρχάς υπεσχέθη μόνον ασφάλειαν ζωής και τιμής εκάστου εκτός ενός, χωρίς να τον ονομάση, αλλ’ επί τέλους συγκατετέθη να διατηρήση έκαστος εκ της περιουσίας του 100 γρόσια και την πολυτιμοτέραν ενδυμασίαν του», γράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης. «Επεκύρωσε και ο Κιουταχής τους όρους τούτους συναινέσας να μεταβώσιν οι εν τω Ανατωλικώ εις Άρταν, και υποσχεθείς να τους θρέψη ένα μήνα. Υπό τους όρους τούτους τους και διατηρηθέντας, παρεδόθη το Ανατολικόν. Επί της εξόδου των υποσπόνδων, οι εχθροί, κατέχοντες την αποβάθραν, εψηλάφουν τους μεταβιβαζομένους και τους αφήρουν ό,τι επέκεινα των συμφωνηθέντων έφεραν. Εν ω δε εξήρχοντο άνδρες και γυναίκες ανεπηρέαστοι, όλοι τρισχίλιοι, περιεκαλύφθη αίφνης ωραία τις νεάνις, καθ’ ην στιγμήν έμελλε να εξέλθη, και μετακομίσθη εις την σκηνήν του Ιβραήμη. Η νεάνις αύτη ήτον ο εξαιρεθείς του συμβιβασμού άνθρωπος. Εκράτησε δε παρ’ αυτώ και ο Κιουταχής τινάς των προεστώτων των μερών εκείνων περιποιούμενος αυτούς».
Σύμφωνα με τη συνθήκη έπρεπε την 1η Μαρτίου 1826, να μεταφερθούν «άπαντες πλην ενός» ως αιχμάλωτοι στην Άρτα. Οι κάτοικοι κατά σειρά περνούσαν για έλεγχο μπροστά από τον Ιμπραήμ και παραδίδονταν σε απόσπασμα στρατού. Ενώ όλα διεξάγονταν ομαλά πέρασε η Τασούλα ή Παπαδιά του Ι. Κουρκουμέλη, αδελφή του προκρίτου και γνωστού ευπατρίδου Κωνσταντίνου Κουρκουμέλη και μνηστή του ευπατρίδου Ν. Τσερέπη. Οι στρατιώτες του Ιμπραήμ τη συνέλαβαν. Όταν παρατήρησε το περιστατικό ο ιερέας Νικόλαος Οικονόμου προχώρησε προς τον Ιμπραήμ και διαμαρτυρήθηκε έντονα γι’ αυτή την παρασπονδία. Ο Ιμπραήμ όμως του απάντησε ότι δεν υπήρξε παρασπονδία γιατί στον όρο της συνθήκης εξαιρούνταν ένας, «εις». Αυτός είναι η κρατηθείσα κόρη. Ο ιερέας εξακολούθησε να διαμαρτύρεται έντονα και να αποκαλεί τους στρατιώτες που τη συνέλαβαν «ουτιδανούς, άνανδρους και κατηραμένους».
Τότε ο Ιμπραήμ άρπασε τον ιερέα από τη γενειάδα και την ξερίζωσε γρονθοκοπώντας και βρίζοντάς τον. Θα τον φόνευε, αν η Παπαδιά (το άλλο όνομα της Τασούλας), ξεφεύγοντας από τους στρατιώτες, δεν έσπευδε να επικαλεστεί το έλεος του Ιμπραήμ… Εκτός από την Τασούλα οι άλλοι αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν στη Γουριά και από εκεί στην Άρτα όπου και πωλήθηκαν οι περισσότεροι. Από τους πολιορκημένους δεν παραδόθηκαν όλοι. Πολλοί με γυναικόπαιδα επιβιβάστηκαν τη νύχτα 28 Φεβρουαρίου προς 1 Μαρτίου στο προς βορρά της λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού βουναλάκι Αλμυρός. Προδόθηκαν από τα κλάματα των νηπίων και οι περισσότεροι συνελήφθησαν λίγο πιο κάτω από τη Μονή της Αγίας Αγάθης. Μεταφέρθηκαν στη Γουριά και από εκεί μαζί με τους άλλους στην Άρτα. Κάποιοι κατάφεραν να σωθούν στα απρόσιτα όρη της Κλεισούρας.
ΤΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΤΗΣ ΤΑΣΟΥΛΑΣ ΚΟΥΡΚΟΥΜΕΛΗ
Θα σκιαγραφήσουμε το πορτρέτο της Τασούλας ή Παπαδιάς με βάση τα στοιχεία των ιστοριογράφων: Γεννήθηκε στο Αιτωλικό το 1811 ή 1812, αφού κατά την παράδοση της πόλης αναφέρεται ως 15 ετών κόρη. Ήταν αρραβωνιασμένη με τον αγωνιστή Νικόλαο Τσερέπη. Γονείς της ήταν η Μαγιούλα και ο Ιωάννης Κουρκουμέλης που ανήκαν στην άρχουσα τάξη του Αιτωλικού. Αδελφός της ο Κωνσταντίνος (Κωνσταντάκης) Κουρκουμέλης που διετέλεσε Δήμαρχος του Αιτωλικού και Βουλευτής.
Η εμφάνιση της Τασούλας αναφέρεται από όλους τους ιστοριογράφους εξαιρετική. Τα επίθετα και οι φράσεις που χαρακτηρίζουν την Τασούλα είναι: «πανέμορφη» (Τσατσάνης, Στρατόπουλος), «ωραία νεάνις», «εξαισίως ωραία» (Δημητρίου) «εκπάγλου ωραιότητος» (Φερεντίνος), «ωραιότατη, αριστοκρατική, ευγενική κόρη» (Κώνστας). Ο ίδιος ο Δημητρίου αναφέρει επίσης την εξαιρετική εμφάνιση του αδελφού της «ἀνδρικὴν καλλονὴν», ως στοιχείο που ενισχύει την άποψη της ωραίας εικόνας της κόρης. Πρόκειται για «ομορφόσογο», για να χρησιμοποιήσω μια σημερινή έκφραση. Παραθέτω το απόσπασμα: «Κατ᾽ ἀφήγησιν τῆς πρὸς πατρὸς μάμμης μου ἡ κρατηθεῖσα ὑπό τοῦ Ἰμβραὴμ Κόρη Παπαδιὰ ἦτο ἐξαισίως ὡραία καὶ τοιαύτη ἀληθῶς θὰ ἦτο ἄν λάβωμεν ὑπ᾽ ὄψει τὴν λεπτὴν καὶ εὐγενῆ ἀνδρικὴν καλλονὴν καὶ τὴν ἀριστοκρατικὴν ἐν γένει παράστασιν τοῦ πρὸ πεντηκονταετίας περίπου ἀποβιώσαντος ἀδελφοῦ της Κωνσταντάκη Ἰ. Κουρκουμέλη τοῦ κατόπιν τῆς Ἐλευθερώσεως Δημάρχου Αἰτωλικοῦ, Βουλευτοῦ ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν καὶ Γαμβροῦ τοῦ ἰσχυροῦ Γαρδικιώτη Γρίβα ὑπασπιστοῦ τοῦ Ὄθωνος».
Η Τασούλα ήταν ένα δεκαπεντάχρονο κορίτσι, είχε την ομορφιά και φρεσκάδα της ηλικίας της. Ως κόρη του προύχοντα θα είχε επιπλέον και ανάλογη ένδυση, υπόδηση, κόμμωση, κοσμήματα. Στοιχεία που αναδεικνύουν περισσότερο την ομορφιά και παρουσία της έφηβης. Η ανατροφή και η εκπαίδευση, αφού ανήκε σε μια τέτοια οικογένεια, θα ήταν ιδιαίτερη και θα προσέδιδε επιπλέον χάρη στην Τασούλα. Μαζί με την Κουρκουμέλη αναφέρονται και άλλα τρία κορίτσια που ήταν οι ωραιότερες νέες του Αιτωλικού. Μια Ζαμπαράκη, μια Μπέλλια και μια Λεονάρδου. Κάποιος πρόδωσε την ωραία Αιτωλικιώτισσα στον Ιμπραήμ. Αναφέρεται ως Αλβανός ή Εβραίος που κατοικούσε στην πόλη και ήξερε την Τασούλα. Ο αρραβωνιαστικός της σκοτώθηκε στην αιματηρή συμπλοκή στο νησάκι Ντολμάς.
ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΗΣ
Το σύντομο βιογραφικό της Τασούλας είναι κοινό σε όλους τους ιστοριογράφους που καταγράφουν αυτό το γεγονός. Πλην ενός στοιχείου: του θανάτου της κόρης. Καταγράφονται διαφορετικές εκδοχές της τελευτής της Τασούλας. Κάποιοι αναφέρουν την αυτοκτονία της για να μην ατιμαστεί από τον εχθρό. Κάποιοι αναφέρουν ότι πεθαίνει αργότερα στην Αίγυπτο, όπου είχε μεταφερθεί στο γυναικωνίτη του Ιμπραήμ. Και ένας γράφει ότι πέθανε από τη μεγάλη στενοχώρια της στη σκηνή του Ιμπραήμ.
Το ιστορικό γεγονός είναι ότι η Τασούλα ή Παπαδιά Κουρκουμέλη αιχμαλωτίστηκε από τον Ιμπραήμ σύμφωνα με τους όρους της παράδοσης(1826). Υπήρξε το εξιλαστήριο θύμα. Θυσιάστηκε η ίδια για να σωθούν όλοι οι άλλοι κάτοικοι. Τα σχετικά με την αυτοκτονία της δύστυχης κόρης, μάλλον, είναι ένας υστερογενής μύθος, γράφει σε άρθρο της η Μάγδα Βελτσίστα. Δημιούργημα το οποίο προσδίδει επιπλέον περγαμηνές δόξας στην Τασούλα και στην οικογένειά της.
Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΡΕΥΝΑ ΕΦΕΡΕ ΣΤΟ ΦΩΣ ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ, ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ ΤΗΣ ΤΑΣΟΥΛΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗ Ι. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ (1829).
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗ 1829
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
ΕΙΚΟΝΑ: Ένα ιστορικό ντοκουμέντο… Η επιστολή της Μαγιούλας Κουρκουμέλη, προς τον Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια.
Τρία χρόνια μετά την παράδοση του Αιτωλικού και την αιχμαλωσία της Τασούλας από τον Ιμπραήμ, 1 Απριλίου 1829, η μάνα της Τασούλας, η Μαγιούλα, σύζυγος τότε του Κωνσταντίνου Τζάλλα, με επιστολή της από την Πάτρα προς τον Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια, ζητά να δείξει «το σύνηθες και φιλεύσπλαχνον ίλεός του» και να ελευθερώσει την κόρη από τον Ιμπραήμ πασά. Πρόσφυγας στην Πάτρα η μητέρα απευθύνει την επιστολή προς τον περιοδεύοντα τότε εκεί Κυβερνήτην Ι. Καποδίστρια. Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ. Γενική Γραμματεία, Φ.Α.Κ. 194) βρήκαμε την επιστολή. Μεταφέρω τα γραφόμενα:
«Εξοχότατε και Σεβαστέ ημών Κυβερνήτα,
Μετά την πτώσιν του Ανατολικού, ότε επαραδόθημεν εις χείρας των Τούρκων, και μας εμβαρκάρησαν εις ταις λάντζαις των δια να μας εμβγάλουν έξω εις την ξηράν, τότε αιφνιδίως μου ήρπασαν την θυγατέραν μου Τασούλα, και την έχει σήμερον ο Ιμπραήμ πασάς. Όθεν θερμώς και μετά δακρύων παρακαλώ την Εξοχότητά σας, οπού εάν είναι δυνατόν να δείξητε και προς εμέ το σύνηθες και φιλεύσπλαχνον ίλεός σας να μου την ελευθερώσητε. Εύελπις δε μένω με βαθύτατον σέβας.
Τη 1η Απριλίου, 1829. Παλαιά Πάτρα.
Η ταπεινή δούλη σας
Εξ Ανατολικού
Μαγιούλα Γυνή Κωνσαντίνου Τζάλλα, Ανατολικιώτου
Μετά μία εβδομάδα, 7 Απριλίου, ο Κυβερνήτης Καποδίστριας, επίσης από την Πάτρα, σημειώνει στο πίσω μέρος της επιστολής να ειδοποιηθεί η ενδιαφερόμενη, η Μαγιούλα, παρά του προσωρινού Διοικητού Πατρών, ότι η Κυβέρνηση θα πράξει το κατά δύναμη για την απελευθέρωση της θυγατρός της, αλλά, πρόσθετε, να γνωστοποιηθούν στην Κυβέρνηση το όνομα, το επώνυμο και όποιο άλλο περιστατικό σχετικά με την αναφορά.
Ο προσωρινός Διοικητής Πατρών Α. Αξιώτης, ύστερα από σχετικές ενέργειές του πληροφορεί την Κυβέρνηση ότι: « η κόρη Τασιούλα ονομάζεται συγχρόνως και Παπαδιά και ότι ο πατέρας της ονομάζεται Γιαννάκης Κουρκουμέλης…».
Παραθέτω τα δύο ενδιαφέροντα Οπισθόγραφα στην Επιστολή :
α. «Αρ.14678. Ας ειδοποιηθή η αναφερομένη παρά του Προσωρινού Διοικητού της Επαρχίας Πατρών ότι η Κυβέρνησις θέλει πράξη τα κατά δύναμιν δια να προσπαθήση την απελευθέρωσιν της θυγατρός της, και ας βαλθή υπ’ όψιν της Κυβερνήσεως χάριν τούτου το όνομα, το επώνυμόν της, και τι άλλο περιστατικό της παρούσης αναφοράς.
Εν Πάτραις, 7 Απριλίου 1829
Ο Κυβερνήτης
Ι. Α. Καποδίστριας
β. «Η κόρη Τασούλα ονομάζεται συγχρόνως και Παπαδιά. Ο πατήρ της κόρης ωνομάζετο Γιαννάκης Κουρκουμέλης, εξ Ανατολικού. Η κόρη αύτη έχει νυν ηλικίαν χρόνων δεκαοχτώ. Ηχμαλωτίσθη εις την πτώσιν του Αιτωλικού και ευρίσκεται ήδη εις Αλεξάνδρειαν παρά τω Ιμπραήμ Πασά.
Ο Προσωρινός Διοικητής
Α. Αξιώτης».
Η επιστολή της μάνας προς τον Κυβερνήτη με την επίκληση στο έλεός του, «το σύνηθες και φιλεύσπλαχνον ίλεός του», φανερώνει τη μητρική αγάπη και την ελπίδα για την ανεύρεση και επαναπατρισμό της κόρης της. Η ίδια ελπίζει ότι η Τασούλα ζει αιχμάλωτη στην Αίγυπτο και πιστεύει ότι με τη μεσολάβηση του Κυβερνήτη θα επιστρέψει. Γεγονός που συνέβη με πολλούς αιχμαλώτους. Η μάνα δεν έχει υπόψη της τα περί αυτοκτονίας. Γνωρίζει την αιχμαλωσία της Τασούλας. Και ως μάνα ελπίζει ότι το παιδί της ζει.
Από την άλλη πλευρά είναι δεδομένο «το φιλεύσπλαχνον έλεος» του Ι. Καποδίστρια προς τις χήρες και τα ορφανά και τους αιχμαλώτους του πολέμου. Γεγονός που ενδυναμώνει την ελπίδα της Αιτωλικιώτισσας μάνας ότι το ενδιαφέρον του Κυβερνήτη θα είναι άμεσο.
Φαίνεται ότι υπάρχει άμεση ανταπόκρισή του, που ζητάει με σημειώσεις στο πίσω μέρος της επιστολής, να δωθούν τα ακριβή στοιχεία της αιχμάλωτης κόρης τα οποία απαιτούνται για να συνεχιστεί η έρευνα προς εντοπισμό και σωτηρία της. Τα στοιχεία συμπληρώνονται από τον Προσωρινό Διοικητή της Πάτρας Α. Αξιώτη. Η μάνα της Μαγιούλα Κουρκουμέλη, μετά το θάνατο του άνδρα της ήρθε σε δεύτερο γάμο με τον Κ. Τζάλλα από το Αιτωλικό. Γι’ αυτό υπογράφει με το επώνυμο του Τζάλλα.
Άλλα στοιχεία περί της κατοπινής τύχης της Τασούλας Κουρκουμέλη δεν έφερε στο φως η παρούσα έρευνα. Κατά την αναζήτηση της επιστολής της μάνας Της Τασούλας στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, βρήκαμε και μια επιστολή, της ίδιας περιόδου και περιοχής, μιας Μεσολογγίτισσας μάνας. Αυτή ζητούσε από τον Κυβερνήτη την επιστροφή του μοναχογιού της Σπύρου Ανδρέα Κοντοκλότζη, ηλικίας έντεκα χρονών τότε, ο οποίος μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στην Αλεξάνδρεια. Αιχμαλωτίστηκε στη Έξοδο του Μεσολογγίου 1826. Υπογράφει ως Ανδρέηνα Κοντοκλότσηνα, (8 Απριλίου 1829). Η γυναίκα υπογράφει με το ανδρωνύμιον. Ανδρέας ονομαζόταν ο σύζυγος. Το δικό της όνομα ήταν Αικατερίνη, όπως προκύπτει από τα συμπληρωματικά στοιχεία του προσωρινού Διοικητή Πάτρας Α. Αξιώτη. Υπάρχουν και στην επιστολή αυτή δυο σημαντικά οπισθόγραφα (Γ.Α.Κ. Γενική Γραμματεία, Φ.Α.Κ.194,118). Την αναφέρω ως ένδειξη ότι υπήρξαν πολλές επιστολές προς τον Κυβερνήτη για επαναπατρισμό αιχμαλώτων του πολέμου.
II. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ
ΔΥΟ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ
Α. Στο περιοδικό Ποικίλη Στοά, εβδομήντα περίπου χρόνια μετά το ιστορικό γεγονός της παράδοσης του Αιτωλικού, το 1895, δημοσιεύεται ένα θεατρικό έργο. Το θεατρικό έργο του Γ. Α. Βαλαβάνη, με τίτλο: «η Εξαιρεθείσα» είναι εμπνευσμένο από αυτό το ιστορικό γεγονός. (βλέπετε: Γ. Α. Βαλαβάνης, «Η Εξαιρεθείσα. Επεισόδιον της Ελληνικής Επαναστάσεως», περιοδικό Ποικίλη Στοά, Έτος ενδέκατον,1895, σελίδες 104-112).
Η πτώση του Ντολμά και η παράδοση του Αιτωλικού αναφέρονται στην εισαγωγή. Η απόφαση για την παράδοση πάρθηκε μετά από σύσκεψη των γεροντότερων και εγκριτότερων στην οικία του Σπυρίδωνος Κουρκουμέλη. Στην Α Πράξη του δράματος ο Ιμπραήμ πληροφορείται από έναν Αλβανό για την ύπαρξη της ωραίας Αιτωλικιώτισσας. Ο ίδιος ενθουσιάζεται από την περιγραφή και δίνει εντολή σε έναν αξιωματικό του «με κάθε τρόπον πρέπει να κατορθώσητε να ζωγρήσετε αυτήν την νέαν». Στη Β Πράξη παρουσιάζεται η διαπραγμάτευση της παράδοσης πάλι στη σκηνή του Ιμπραήμ, από τον υπέργηρο Πάνο Γαλάνη και το νεαρό Τάτση Μαγγίνα. «να πάρη έκαστος την καλλιτέραν ενδυμασίαν του, έν σκεύος προς μαγείρευσιν δι’ εκάστην οικογένειαν και εκατόν γρόσια». Στη Γ Πράξη η ωραία κόρη βρίσκεται μόνη, συλλογισμένη και θλιμμένη στη σκηνή του Ιμπραήμ. Με τον ερχομό του οποίου αρχίζει διάλογος μεταξύ τους. Η νέα αποφεύγει τα κοπλιμέντα και το άγγιγμα του άνδρα. Και με αγέρωχο ύφος του λέει: «νεκράν μόνον θα με εγγίσης». Τέλος η κόρη μπήχνει το μαχαίρι στην καρδιά της και σωριάζεται νεκρή. Η αυλαία πέφτει με ανάλογο τρόπο που έπεσε και στο Μανιάκι. Εκεί, κατά τη λαϊκή παράδοση, ο Ιμπραήμ ασπάζεται τον Παπαφλέσσα. Εδώ ο Ιμπραήμ ασπάζεται την ωραία νέα! Με τον ίδιο τρόπο ο λαός, η τοπική κοινωνία αποτίει φόρο τιμής και μνήμης σ’ έναν ήρωα και μια ηρωίδα: τον Παπαφλέσσα και την Τασούλα!
Β. «Η Δόξα του Αιτωλικού», του Γεωργίου Σώκου. Ο Αιτωλικιώτης δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας έγραψε ένα δράμα το 1911, εμπνευσμένος από την Ιστορία του Αιτωλικού. Η Τασούλα και η τραγική ιστορία της, 90 περίπου χρόνια μετά το ιστορικό γεγονός, θα μεταφερθεί σε θεατρικό δράμα. Η παράσταση δόθηκε υπέρ του ναού των Ταξιαρχών στο Αιτωλικό 1912. Στο ρόλο της Τασούλας η μικρή Νίτσα Γαϊτάνη. Στο ρόλο του Ιμπραήμ ο Αγρινιώτης φαρμακοποιός Π. Γκιόκας. Σε άρθρο του ο Γ. Σώκος καταγράφει την επιτυχία της παράστασης και τον πρωτοφανή ενθουσιασμό του πλήθους Αιτωλικιωτών και Μεσολογγιτών που παρακολούθησαν το έργο.
ENA ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΣΟΥΛΑ
«ΤΗΣ ΑΝΤΕΛΙΚΙΩΤΙΣΣΑΣ»
Δημοτικό τραγούδι της Ρούμελης με τόπο προέλευσης του το Αιτωλικό (ή Αντελικό ή Ανατολικό) και γι’ αυτό γνωστό με το όνομα της «Αντελικιώτισσας». Αρχίζει με τους στίχους:
«Στη Σκάλα του Αντελικού
Μωρ’ Αντελικιώτισσα
Καθόταν μια Σουλτάνα
Μεσολογγιτοπούλα!»
O Τάκης Λάππας (1961) γράφει ότι στην ηρωίδα Τασούλα, η οποία αυτοκτόνησε μπροστά στον Ιμπραήμ, αναφέρεται αυτό το δημοτικό τραγούδι. Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Κ. Κώνστας ο οποίος παραθέτει και τη διαφορετική άποψη του Γ. Βλαχογιάννη. Ο Π. Μπερερής καταγράφει το δημοτικό τραγούδι με διαφορετικό τίτλο «Στη σκάλα του Αιτωλικού» και χωρίς σχόλια.
Την Τασούλα τραγουδάει ο ανώνυμος τραγουδιστής στην «Αντελικιώτισσα», γράφει ο Κ. Κώνστας. Το τραγούδι, μετά το ιστορικό προοίμιο που μπαίνει για να ταιριάσει στην ξεχωριστή περίσταση του τραγουδιού, πέφτει στο γνωστό λυρικό μοτίβο του ερωτικού τραγουδιού, που ο μεγάλος Πολίτης το είπε: «φίλημα βάφον πάντα».
Στη σκάλα του Αιτωλικού καθόταν μια Σουλτάνα
Πούχε τ’ αχείλι κόκκινο με το βερτζί βαμμένο
Κι’ έσκυψα και το φίλησα κι έβαψε το δικό μου
Σ’ εφτά μαντήλια τότριψα κι έβαψαν τα μαντήλια
Σ’ εφτά ποτάμια τόπλυνα κι έβαψαν τα νερά τους
Κι έβαψε η άκρη του γιαλού κι η μέση του πελάγου
Κι έβαψαν χίλια κάτεργα με τους κατεργαρέους
Κατέβη ο αητός να πιη νερό κι εβάψαν τα φτερά του
Κι’ έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο
ENA ΠΟΛΥΣΤΡΟΦΟ ΠΟΙΗΜΑ
Ο Αιτωλικιώτης ποιητής Ανδρέας Καπάτος έγραψε ένα πολύστροφο ύμνο του Αιτωλικού εμπνευσμένο από το ιστορικό γεγονός. Παραθέτω απόσπασμα:
-«Σαν τι γυρεύεις από εμέ και μ’ έφερες κοντά σου;
Εγώ είμαι μια γυναίκα μια ρωμιά.
Κι αν σκέφτηκες για ταίρι σου να μ’ έχεις στον οντά σου
Κακή μαζί μου θάχεις γνωριμιά!»
……………………………………………………………….
Κι έτσι του λέει: «το χέρι μου στο θάνατο δεν τρέμει.
Όλη η γενιά μου ξέρει πώς να ζει.
Του Κουρκουμέλη η Παπαδιά δε ζει μες το χαρέμι
Ζητάει τιμή και Λευτεριά μαζί»
ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Το βιβλίο του λογοτέχνη Τάκη Λάππα, Γυναίκες στο Εικοσιένα, εικονογραφημένο από το ζωγράφο Αλέκο Κοντόπουλο περιλαμβάνει ιστορικά διηγήματα με θέμα γυναίκες που αγωνίστηκαν κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Στα αφηγήματα του Καπετάν Γιαννακού υπάρχει ως αφήγηση και η ιστορία της Τασούλας Κουρκουμέλη. Παραθέτω ελάχιστο απόσπασμα:
«Σάστισε ο Ιμπραήμ απ’ το φέρσιμο και τα λόγια της Ελληνοπούλας κι αδιάφορος της είπε:
-Θέλεις δε θέλεις με το στανιό θα σε στείλω στο χαρέμι μου. Άφησε το μαχαίρι του στα χέρια της κόρης και προχώρησε να βγει. Ξάφνου όμως ακούει την Αντελικιωτοπούλα να βγάζει ένα ξεφωνητό άγριου πόνου και σωριάζεται ξερή. Ζυγώνει ο πασάς και τι να δει! Η Τασούλα Κουρκουμέλη είχε χώσει το χατζάρι του Ιμπραήμ στην καρδιά της. Την κοίταξε συλλογισμένος ο πασάς, σήκωσε το κεφάλι του και είπε:
-Το ίδιο είναι κι οι γυναίκες στην Ελλάδα, σαν τους άντρες! Αψηφάνε το θάνατο και ξέρουν να πεθαίνουν!».
ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ:
Είναι αξιοθαύμαστη η απήχηση που έχουν τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο Αιτωλικό το 1826. Εξακολουθούν να εμπνέουν μέχρι σήμερα, 200 περίπου χρόνια μετά, τις τοπικές θεατρικές αναπαραστάσεις. Πριν δυο χρόνια, το 2019, το 1Ο Δημοτικό Σχολείο Αιτωλικού ανέβασε θεατρικό έργο με τίτλο: «Σελίδες από την ιστορία του Αιτωλικού». Το σενάριο έγραψε ο δάσκαλος του σχολείου, Παναγιώτης Βάρρας ο οποίος αξιοποίησε την τοπική ιστοριογραφία. Το έργο αποτελείται από έξι πράξεις. Στην πρώτη γίνεται αναπαράσταση της αιχμαλωσίας της Τασούλας μπροστά στον Ιμπραήμ. Στο ρόλο της Τασούλας η μαθήτρια Όλγα Κουφού. Στο ρόλο του Ιμπραήμ ο μαθητής Γρηγόρης Παπαθανασίου. Η σκηνή κλείνει με την αυτοκτονία της Τασούλας και τους στίχους του Ανδρέα Καπάτου: «Του Κουρκουμέλη η Παπαδιά δεν ζει μες το χαρέμι/Ζητά τιμή και λευτεριά μαζί».
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Η Τασούλα ή Παπαδιά Ι. Κουρκουμέλη είναι μία από τις ηρωίδες του Αγώνα.
Η ηρωίδα του Αιτωλικού. Ήταν η εξαιρεθείσα από το σύνολο των κατοίκων του Αιτωλικού που θα μεταφέρονταν στην Άρτα. Επειδή ήταν στον όρο της συνθήκης διασώζεται το όνομα, η περιγραφή της καλλονής της και η θυσία της… Υπήρξαν πολλές ταπεινές και άσημες ηρωίδες κατά την επανάσταση του 1821. Δυστυχώς δεν σώζονται στοιχεία. Ίσως η ιστοριογραφία εστίασε περισσότερο στα μεγάλα γεγονότα και τους άνδρες αγωνιστές και ελάχιστα στα μικρά και τις γυναίκες αγωνίστριες. Οι γυναίκες ήταν αθέατες από την ιστορία… Γι’ αυτό δεν υπάρχουν αναφορές και στοιχεία για τις ταπεινές ηρωίδες και τη δράση τους.
Η Κούλα Ξηραδάκη στον πρόλογο του βιβλίου της γράφει: Οι ιστοριογράφοι του 19ου αιώνα με την ανδροκρατική αντίληψη που τους χαρακτήριζε, δεν έκριναν άξιο της σοβαρότητάς τους ν’ ασχοληθούν με τις γυναίκες. Αποτέλεσμα αυτής της ανδροκρατικής αντίληψης ήταν να χαθούν πολύτιμες πληροφορίες για τη συμβολή της Ελληνίδας στον αγώνα του ’21.
Στη διάσωση πληροφοριών για τις γυναίκες σημαντική είναι η συμβολή της Καλλιρρόης Παρρέν και των συνεργατριών της, που συγκέντρωσαν σπυρί σπυρί τις πληροφορίες και τις δημοσίευσαν στην «Εφημερίδα των Κυριών». Η Σωτηρία Αλιμπέρτη είχε την πρόνοια να μαζέψει υλικό και να συγκροτηθεί, μετά τον θάνατό της, ιδιαίτερος τόμος για τις ηρωίδες του ’21. Στο βιβλίο της Αλιμπέρτη, Ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως,1933, υπάρχει αναφορά και στην ηρωίδα του Αιτωλικού.
Στο τέλος του περασμένου 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ιστορικοί, λόγιοι και δημοσιογράφοι με ευρύτερη αντίληψη, δημοσίευσαν άρθρα, νεκρολογίες και μονογραφίες για τις γυναίκες του ’21.
Θα κλείσω με τους στίχους του Δ. Σολωμού:
«Ψυχή μεγάλη και γλυκειά, μετά χαράς το λέω:
Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω»
Βιβλιογραφία
Αλιμπέρτη Ι. Σωτηρία, Ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως,1933.
Γενικά Αρχεία του Κράτους, (Γ.Α.Κ.) Γενική Γραμματεία, Φ.Α.Κ. 194
Γενικά Αρχεία του Κράτους, ( Γ.Α.Κ.) Γενική Γραμματεία, Φ.Α.Κ. 194, 118.
Δημητρίου Σ. Ανδρέας, Ιστορία του Αιτωλικού, Εν Πάτραις, Εκ των Τυπογραφείων Α. Κουλούμπη,1929.
Αιτωλοευρυτανική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Α, 1964.
Βαλαβάνης Α. Γ. «Η Εξαιρεθείσα. Επεισόδιον της Ελληνικής Επαναστάσεως», περιοδικό Ποικίλη Στοά, έτος ΙΑ’,1895.
Βελτσίστα Μάγδα, «Η αυτοκτονία της Τασούλας και η ιστορική αλήθεια» https://www.aixmi-news.gr.
Ευαγγελάτος Χρήστος, Ιστορία του Μεσολογγίου, εκδόσεις Γκοβόστη, 2007. (Πρώτη έκδοση 1959).
Κατσένη Μ. Νικολάου, «Ηρωίδες Γυναίκες του Μεσολογγίου», στο περιοδικό: Αστυνομικά Χρονικά, έκδοση Αρχηγείου Αστυν. Πόλεων, Μάρτιος-Απρίλιος 1983, σελίδες 162-167.
Κομζιάς Γεώργιος, Το πανηγύρι της Άγι’ Αγάθης, 1999.
Κουβέλης Μπάμπης, Πάνος Γαλάνης ή Μεγαπάνος, Εκδόσεις Ωκεανίδα, 2013.
Κώνστα Σ. Κ., Άπαντα, τόμος 10ος, Εκδόσεις Διογένης,Αθήνα,1990.
» » Άπαντα, Εκδόσεις Μαυρίδης, τόμος 7ος, Αθήνα, 1664.
Λάππας Τάκης, Γυναίκες στο Εικοσιένα, Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδης και Σία Α.Ε., Αθήναι 1961.
Μήτσης Θ. Νίκος, Δήμος Εχίνου, Έκδοση Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Ξηρομέρου,2017.
Ξηραδάκη Κούλα, Οι γυναίκες του ’21, Εκδόσεις Δωδώνη 1995
Παπαδημητρίου Χρήστος, «Η Ελληνίδα στην Τουρκοκρατία και στην Επανάσταση του 1821», https://www.aixmi-news.gr.
Σακαλής Κ. Σπυρίδων, Μεσολόγγι 1826.Τύχη οικογενείας Ι. Μάγιερ και Κατάλογος των αιχμαλώτων της Εξόδου, Εκδοτική Άλφα.
Στρατόπουλος Κ. Βασίλης, Πυλήνη - Εξωχώρα - Αιτωλικό, Εκδόσεις ΤΥΠΟ-ΣΤΑΡ Θεσαλονίκη.
Σώκος Γεώργιος, «Η Δράσις του Συλλόγου Ερασιτεχνών», Περιοδικό Στερεά Ελλάς,30-09-1923.
Σώκου Ι. Γ., Αιτωλικιώτικαι Αναμνήσεις, Αθήναι 1958.
Τρικούπης Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση γ, 1888,Τόμος Γ.
Τσατσάνης Μ. Γεώργιος, Δυτικορουμελιώτες Αγωνιστές του 1821,Εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 2005.
Φωτιάδης Δημήτρης, Η Επανάσταση του 1821,εκδ. Μέλισσα 1971.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο αποτελεί μέρος της Eισήγησης που εκφωνήθηκε από την Μ. Ν. Αγγέλη, στο Επετειακό Συνέδριο το οποίο διοργανώθηκε για τα 200 χρόνια από την Ελληνική επανάσταση. Το Συνέδριο διοργάνωσε η Αρχαιολογική Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία Θεστιέων και πραγματοποιήθηκε στις 3 - 4 - 5 Σεπτεμβρίου 2021 στο Αγρίνιο.
