Υπόθεση: Πρόκειται για το τρίτο μεγάλο βιβλίο της τριλογίας του πολέμου του Στρατή Μυριβήλη, που εκδόθηκε το 1948, λογοτεχνικό εκπρόσωπο της περίφημης γενιάς του 30'/ τα άλλα δύο που προηγήθηκαν ήταν κατά σειρά η "ζωή εν τάφω" (1924) και "η δασκάλα με τα χρυσά μάτια" (1933)!
Τα βιβλία αυτά και τα τρία είναι αντιπολεμικές ελεγείες του καιρού τους, όμως στην '' Παναγιά'' το μεταφυσικό στοιχείο είναι πολύ ανώτερο και απίστευτα παρόν σε κάθε σελίδα!
Η " Παναγιά η γοργόνα" αρχίζει κάπως μεταφυσικά: ένας περίεργος καπετάνιος φτάνει μια μέρα στην Συκαμιά Λέσβου, κανείς δε γνωρίζει από που κρατά η σκούφια του και ούτε θα μάθει ποτέ/ ο εν λόγω καπετάνιος, Ηλίας ο Δεδές αγιογραφεί μια περίεργη εικόνα της Θεοτόκου για το ξωκλήσι λοιπόν της Παναγιάς στην Συκαμιά που δεν είναι βυζαντινό κτίσμα, μισή γυναίκα και μισή γοργόνα και μετά εξαφανίζεται, μόνη ανάμνηση από αυτόν για να ΄χουν να θυμούνται οι νησιώτες, τα περίεργα, σοφά εν πολλοίς λόγια του ( όταν τον ρωτούν από που είναι απαντά: "από τούτον τον κόσμο είμαι και εγώ γιέ μου, πατριωτάκια είμαστε βλεπεις όλοι") και η παράξενη εικόνα που αφήνει πίσω του στα Ράχτα, δηλ. το μέρος που θεωρείται πως πάτησε η Παναγία κατά την επίσκεψη της στο νησί να βρει τον μονογενή της... ("πάνω σε τούτο το νησί, βλέπεις Ελλάδα και Ανατολή να σμίγουν τις νοστιμάδες τους και συνταιριάζουν την χάρη και το νόημα της γης τους").
Μετά από λίγο αρχίζει η καταστροφή της Σμύρνης και πολλοί Ελληνες της Ανατολής έρχονται στη Μυτιλήνη, ξεριζωμένοι από τις πατρογονικές εστίες τους, μαζί με αυτούς και ο Βαρούχος, ένας ψαράς με τη γυναίκα του, την Νερατζή, οι οποίοι έχουν ένα κοριτσάκι που θα τους πεθάνει από πνευμονία στα μικράτα του, την μικρούλα Ζηνοβία.
Μια μέρα ο Βαρούχος πηγαίνοντας προς τη Χώρα να μιλήσει στον Δεσπότη για τα σπίτια των προσφύγων θα βρει κατά τον γυρισμό στη βάρκα του ένα πεντάμορφο, ξανθό μωρό και άκληρος όπως είναι με τη γυναίκα του θα υιοθετήσουν το κοριτσάκι, την Σμαραγδή και θα 'ρθει χαρά στο σπίτι ξανά. Το κοριτσάκι αυτό καθώς μεγαλώνει γίνεται μια πεντάμορφη, ξανθιά πρασινομάτα (εξ'ου και το όνομα Σμαραγδή) κοπέλα που ασκεί γοητεία σε κάθε αρσενικό αλλά και τη ζήλεια κάθε θηλυκού! Η θειά η Περμαχούλα, σχεδόν 100χρονίτισσα μόνο γνωρίζει πως το κορίτσι αυτό είναι από άλλον κόσμο και πως δεν είναι γέννημα ανθρώπου η τόση ομορφιά, εξυπνάδα και χάρη αλλά σιωπά καρτερικά... μόνο παρατηρεί τα στοιχεία... και τους μύθους γύρω από τις γοργόνες και συνδυάζει καταστάσεις από όσα έχει ακούσει στην Μικρά-Ασία.
Όλοι οι άνδρες του νησιού καίγονται για την καλόκαρδη και νεραιδένια Σμαραγδή και κάποιοι το πληρώνουν με τη ζωή τους γιατί η Σμαραγδή είναι απόμακρη, αντιπαθεί τους άνδρες και δεν μπορεί να νιώσει ερωτικά για κανέναν λόγω ενός κακού γεγονότος με τον πατριό της, μιας σεξουαλικής κακοποίησης στα παιδικά της χρόνια. Θέλει να μείνει μόνη και να διαντεύφει τη βάρκα της και να ξαμολιέται στα πελάγη! Να είναι ελεύθερη σαν τα θεριά της θάλασσας και να μην κρατιέται από χέρι ανδρός. Ο Λάμπης, ο γιός του νονού της Σμαραγδής αγαπά την κοπέλα πιότερο... Η κοπέλα σε κάθε βήμα της θα νιώσει την πίκρα, την ορφάνεια, τη ζήλεια των άλλων στο πρόσωπό της! Εχει όπως λένε τη μοίρα και το ριζικό της γοργόνας που έλκει τους άνδρες αλλά η ίδια είναι απόμακρη και δε φυλακίζεται. Η μοίρα της γοργόνας σφαλά τα μάτια των παλικαριών που την ερωτεύονται! Όλοι οι ανδρες που την αγαπούν εχουν την ίδια μοίρα καταλήγουν στον πάτο της θάλασσας. Το μαύρο αυτό ριζικό έχουν όσοι είναι γύρω από την κοπελα ακόμα και η θετή μάνα της. Σέρνει τη δυστυχια από πίσω, σημάδι που η γριά του Λαθιού καταλαβαίνει μόνο αυτή γιατί έχει ζήσει θαυμαστά γεγονότα στην ανατολή. Η Σμαραγδή εντούτοις είναι το πιο καλόκαρδο και όμορφο στη ψυχή πλάσμα ("είχε χρυσάφι στα μαλλιά, σμαράγδι είχε στα μάτια του, χαμογελούσε και άνοιγε ο ουρανός")! Γύρω από το μαγευτικό αυτό νεαρό κορίτσι, βλέπουμε ένα σμάρι λαικών ανθρώπων όπως τον Φόρτη, το νονό της Σμαραγδής που έχει τον καλύτερο καφενέ της Συκαμιάς, τον κυρ-Αυγουστή τον δάσκαλο των προσφύγων που πιστεύει πως πάλι μια μέρα θα γυρίσουν πίσω στην Ανατολή και δεν δέχεται την ανταλλαγή που κάνει η κυβέρνηση, τους απλοϊκούς ψαράδες, τον Λαθιό με τα 15 παιδιά του, την γηραιά θειά Περμαχούλα τη σοφή, τον Λάμπη το παλικάρι του Φόρτη, τον Αντώναρο τον Βαρούχο που πέφτει σε μεγάλο αμάρτημα να ασελγήσει στην ψυχοκόρη του και άλλους πολλούς.
Σχόλια: Το εκκλησάκι αυτό υπάρχει στην Συκαμιά που είναι και η πατρίδα του ίδιου του συγγραφέα! Ένα δυνατό βιβλίο που θα σας ταξιδέψει με την μεταφυσική ματιά του!
Το μικρό πανέμορφο αυτό εκκλησάκι που βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε ένα βράχο στο γραφικό ψαροχώρι Σκάλα Συκαμνιάς, στη Λέσβο. Πήρε το όνομά του από την ομώνυμη εικόνα που παρουσιάζει την Παναγία με ουρά γοργόνας! Την έχει φιλοτεχνήσει άγνωστος λαϊκός ζωγράφος και θεωρείται η προστάτιδα των ψαράδων (Η Παναγιά η γοργόνα ν' αποσκεπάζει τον κόσμο, το λένε για τα καράβια που ξώμειναν, για τα καϊκια που λείπουν σε ταξίδια).
Ο συγγραφέας μας αφήνει με το ερώτημα στο τέλος για το ποια είναι η ταυτότητα της κοπέλας, δεν μας εξηγεί την γέννηση αλλά και το ποια είναι στα αλήθεια, ούτε η ίδια δεν ξέρει απλά αντιλαμβάνεται πως δεν είναι σαν τα άλλα κορίτσια του χωριού! Δεν ανήκει πουθενά τελικά παρά μόνο στην Παναγία! Βλέπουμε λοιπόν την κατάρα της ομορφιάς και που οδηγεί την Σμαραγδή, αυτή να μην ποθεί αλλά να την ποθούν όλοι οι άλλοι! Κανείς από τους συντοπίτες της να μη δέχεται το αυτεξούσιο μιας γυναίκας να ορίσει μόνη της το μέλλον της και την ζωή της.
Το φαινόμενο της ωραίας και απροσπέλαστης γυναίκας είναι όντως φαινόμενο της μεταπολεμικής λογοτεχνίας και το συναντάμε πολύ στο Μυριβήλη ,Σμαραγδη, Σαπφώ (η δασκάλα με τα χρυσά μάτια) η άλλη μεγάλη ηρωίδα του Μυριβήλη ! Γυναίκες με καταπιεσμένη σεξουαλικότητα και τσακισμένη πρόωρα ζωή! 'Οσο για την εικόνα της Παναγίας έχουμε τον παρακάτω χαρακτηρισμό ("καμιά άλλη παναγιά, μέσα στον κόσμο της Χριστιανοσύνης , δε φέρεσε ποτές τέτοια πέπλα εξόν η Παναγιά η γοργόνα")
Οι κριτικοί θα υποδεχτούν με πολύ καλά λόγια την έκδοση του βιβλίου/ Ο διαπρεπής κριτικός και διευθυντής της «Καθημερινής» Αιμίλιος Χουρμούζιος χαρακτηρίζει το έργο ως τέλειο μυθιστόρημα. Δεν είχε άδικο
"Έτσι εκ Θεού είναι να στριφογυρίζουν μέσα στη ζωή των ανθρώπων περιμπλεγμένα κι αξεδιάλυτα, το καλό με το κακό που να μην μπορει κανείς να ξεχωρίσει από που αρχίζει το ένα και που τελειώνει το άλλο".
Επιμέλεια: Μαριάνα Μαργώνη
