Έφτασε η ώρα να μιλήσουμε για το άγχος, το «δυνάστη» της καθημερινότητάς μας. Αν προσπαθήσεις, αυτή τη στιγμή που διαβάζεις αυτή τη δημοσίευση, να δώσεις έναν ορισμό στο «άγχος», μία λέξη που χρησιμοποιείς καθημερινά, θα διαπιστώσεις ότι δε διαθέτεις αρκετές πληροφορίες για να εκφράσεις τί ακριβώς είναι.
Άραγε είναι το άγχος κάτι παντελώς κακό; Είναι κάτι που δε θα έπρεπε να υπάρχει στον ανθρώπινο οργανισμό; Είναι κάτι που δε μπορεί να αντιμετωπιστεί? Είμαστε καταδικασμένοι στα υπερβολικά του συμπτώματα? Οι απάντηση σε όλα τα παραπάνω είναι ΟΧΙ. Και θα είναι πρώιμα τυχερός αυτός που θα συνειδητοποιήσει ότι για όλα όσα του συμβαίνουν ή που θα του συμβούν υπάρχει μία – τουλάχιστον – αιτία, είτε φαίνεται, είτε όχι.
Καταρχάς, πρέπει να κατανοήσεις ότι η λειτουργία του άγχους είναι ένας εγγενής μηχανισμός, ένας μηχανισμός, δηλαδή, έμφυτος που δεν γίνεται να απαλλαγούμε εντελώς από αυτόν και να τον ξεριζώσουμε. Πρέπει, επίσης, να γνωρίζεις ότι, καθώς το άγχος είναι έμφυτος μηχανισμός, έχει μία σημαντική λειτουργία και σκοπό που έχει συμβάλει σε έναν τεράστιο βαθμό στη διατήρηση της ανθρωπότητας. Κάποτε, σε προηγούμενα στάδια εξέλιξης, αν σου επιτιθόταν μία αγέλη λύκων θα ήταν σωτήριο να μπεις σε μία κατάσταση άγχους που θα σε έκανε πολύ γρήγορα να το βάλεις στα πόδια και να κρυφτείς. Ας το αποδείξουμε:
Φαντάσου ότι περπατάς αμέριμνος στο δάσος και ξαφνικά βλέπεις μία αρκούδα να στέκεται απέναντί σου. Τι θα γίνει; Αμέσως το σώμα σου θα προετοιμαστεί κατάλληλα για μία από τρεις ειδικές αντιδράσεις στο άγχος: τη φυγή, το «πάγωμα» ή την πάλη. Τουτέστιν η λειτουργία του άγχους είναι αυτή που θα σε σώσει βάζοντας το σώμα σου στην κατάλληλη λειτουργία για να αντιμετωπίσεις την αγχογόνα κατάσταση με το λιγότερο κόστος: να τρέξεις και να φύγεις, να παλέψεις για να σωθείς ή να μείνεις ακίνητος.
Άρα, ορίζοντας το άγχος θα λέγαμε ότι είναι ένας μηχανισμός που σκοπό έχει να εισάγει τον οργανισμό σε μια κατάσταση κινδύνου για να αντιμετωπίσει με το λιγότερο κόστος εξωτερικές αγχογόνες καταστάσεις. Είναι ένα «καμπανάκι κινδύνου» που προστατεύει τον οργανισμό, προετοιμάζοντάς τον κατάλληλα για την φυγή, την πάλη ή το «πάγωμα». Κι αυτή η προετοιμασία θα γίνει βιολογικά: στη θέα του στρεσογόνου ερεθίσματος ο εγκέφαλος θα δώσει εντολή σε έναν αδένα κοντά στα επινεφρίδια να εκκρίνει μια ορμόνη που λέγεται αδρεναλίνη. Αποτέλεσμα της έκκρισης αυτής της ορμόνης είναι η αύξηση της αρτηριακής πίεσης, η αύξηση των παλμών της καρδιάς και η αύξηση της λειτουργίας των πνευμόνων. Έτσι, λοιπόν, το αίμα θα πάει στα πόδια ή στα χέρια, η αναπνοή σου θα γίνει πιο γρήγορη και θα αρχίσεις να ιδρώνεις για να μπορέσεις να παλέψεις ή να φύγεις από τον κίνδυνο.
Βέβαια, στη σύγχρονη καθημερινή ζωή οι αγχογόνες καταστάσεις δεν είναι τόσο τρομερές και επικίνδυνες όσο μία άγρια αρκούδα. Και εδώ έγκειται και η κακή διάσταση του άγχους: να έρχεται, δηλαδή, σε καταστάσεις που δεν είναι αναγκαίο να υπάρχει. Στις καταστάσεις αυτές το άγχος δημιουργεί όλα τα δυσφορικά και τρομακτικά του επακόλουθα για εμπειρίες όπως π.χ. μία εξέταση ή μία συνέντευξη.
Τι χαλάει και δε μπορούμε να διεργαστούμε το άγχος μας? Τι πάει στραβά και βουλιάζουμε ενώ κανονικά θα έπρεπε να δίνουμε την ανάλογη σημασία στην αρκούδα ή την εξέταση!
Εδώ έρχονται και μας βάζουν «μπανανόφλουδες» οι δυσλειτουργικές μας σκέψεις και πεποιθήσεις. Πώς λειτουργούν όμως, και τί είναι οι δυσλειτουργικές σκέψεις και πεποιθήσεις; Στο πέρας της ζωής ενός ατόμου, διάφορες καταστάσεις και εμπειρίες του δημιουργούν ένα σύνολο από σταθερές αξίες και «πιστεύω» που σύμφωνα μ’ αυτά νοηματοδοτεί και συμπεριφέρεται ανάλογα την όλη καθημερινότητά του και τις κοινωνικές του σχέσεις. Σε έναν υγιή (ψυχικά) ενήλικα – λογικά – οι περισσότερες σκέψεις και πεποιθήσεις θα είναι υγιείς και λειτουργικές. Αλλά, δυστυχώς, δεν είναι πάντοτε έτσι. Διάφορες αρνητικές καταστάσεις θα δημιουργήσουν και τις ανάλογες αρνητικές πεποιθήσεις. Έτσι με τρόπο που δεν αντιλαμβανόμαστε αυτές οι αρνητικές πεποιθήσεις μπαίνουν ανάμεσα στα εξωτερικά ερεθίσματα και σε εμάς, δημιουργώντας αυτό που όλοι αντιλαμβανόμαστε ως άγχος!
Για να κατανοηθεί πλήρως η προηγούμενη παράγραφος ας αναλύσουμε το παράδειγμα της εξέτασης. Μία εξέταση, λοιπόν, όσο κι αν ακούγεται παράξενο, δε θα έπρεπε να δημιουργεί ένα τόσο δυσφορικό άγχος, όσο κρίσιμη κι αν είναι. Ένας εξεταζόμενος, με το πλήρες γνώθι σαυτόν, αν προετοιμαζόταν ανάλογα θα έπρεπε να ξέρει ότι θα πάρει και τον ανάλογο βαθμό. Αν δεν έπαιρνε τον ανάλογο βαθμό για κάποιον άσχετο εξωτερικό λόγο, θα έπρεπε να γνωρίζει ότι θα του ξαναδοθεί η ευκαιρία να γράψει καλύτερα, ότι η ζωή δεν τελειώνει με έναν κακό βαθμό και ότι η ζωή είναι μια διαρκής προσπάθεια. Τι γίνεται με τις δυσλειτουργικές πεποιθήσεις? Μπορεί οι εμπειρίες της ζωής ενός εξεταζόμενου να του έχουν δημιουργήσει την δυσλειτουργική πεποίθηση «πρέπει πάση θυσία να είμαι τέλειος σε όλα» ή «αν αποτύχω, έστω και μία φορά, τότε αυτό σημαίνει ότι είμαι άχρηστος». Αυτές οι πεποιθήσεις θα μπουν – χωρίς να το συνειδητοποιήσει – ανάμεσα σ’ αυτόν και στην επικείμενη εξέταση και, ακόμα κι αν έχει προετοιμαστεί πλήρως, θα του δημιουργήσουν ένα τεράστιο δυσφορικό άγχος με τα ανάλογα δυσφορικά συμπτώματα που, τις περισσότερες φορές, θα φέρει και τα ανάλογα καταστροφικά αποτελέσματα (πχ αποτυχία στις εξετάσεις), επιβεβαιώνοντας, εσφαλμένα, τις δυσλειτουργικές του πεποιθήσεις.
Αγαπητέ μου αναγνώστη έτσι λειτουργεί το άγχος! Οι δυσλειτουργικές σου πεποιθήσεις είναι αυτές που θα σου βάζουν τις τρικλοποδιές και θα καταφεύγεις πάντα στο καταστροφικό άγχος. Δεν είναι το ότι αγχώθηκες γιατί έχασες το λεωφορείο. Είναι ότι αγχώθηκες γιατί – χωρίς να συνειδητοποιήσεις – σκέφτηκες ότι αν χάσεις το λεωφορείο, θα αργήσεις και, αν αργήσεις, τότε σημαίνει ότι είσαι ανίκανος. Αυτές είναι οι σκέψεις που σου δημιουργούν άγχος και όχι τα εξωτερικά ερεθίσματα καθαυτά. Όμως, πόσο κρίμα είναι να αισθάνεσαι τόσο δυσφορικά για πράγματα μη ρεαλιστικά και άτοπα; Έτσι κάθε φορά που πιάνεις τον εαυτό σου να αγχώνεται πάνω απ’ το φυσιολογικό κάθισε σε μία άκρη και επικεντρώσου στις σκέψεις που κάνεις εκείνη τη στιγμή. Και τότε στα σίγουρα θα δεις να παραμονεύει κάποια δυσλειτουργική σκέψη που σου έβαλε τρικλοποδιά και σε έκανε να αγχωθείς.
Ο τρόπος που εκδηλώνεται το άγχος είναι – λίγο πολύ – γνωστό σε όλους: ταχυπαλμία, εφίδρωση, τρέμουλο, ιδρωμένα χέρια, ανησυχία, ξηροστομία, στομαχικές και εντερικές διαταραχές, αποπροσωποίηση και αποπραγματοποίηση. Και κάθε άτομο, σε περιόδους άγχους, θα νιώσει, σίγουρα, κάποια από αυτά τα συμπτώματα. Τι γίνεται, όμως, όταν αυτά τα συμπτώματα εμφανιστούν όλα και σε μία στιγμή; Τότε το σύστημά μας θα μπλοκάρει και θα νιώσουμε αυτό που όλοι μας ονομάζουμε «κρίση πανικού». Στην ουσία η κρίση πανικού (ή προσβολή πανικού) είναι ένα οξύ επεισόδιο άγχους κατά το οποίο τα συμπτώματά του έρχονται όλα μαζί, απότομα και αιφνίδια.
Αιτία των κρίσεων πανικού είναι και πάλι οι δυσλειτουργικές σου σκέψεις που, όμως, σ’ αυτή την περίπτωση παίρνουν μία πιο καταστροφική μορφή μπλοκάροντας κάθε δίαυλο του εαυτού σου με ένα ελπιδοφόρο μέλλον. Υπάρχει μία σειρά από καταστροφικούς τρόπους σκέψης που εισάγουν το ψυχικό σου όργανο σε ένα αδιέξοδο και αυξάνουν το άγχος κατακόρυφα. Παραδείγματα τέτοιων τρόπων σκέψης είναι: η απόλυτη διχοτόμηση (η τάση δηλαδή να σκεφτόμαστε με διάθεση άσπρου ή μαύρου), η υπεργενίκευση (να θεωρούμε ότι το αποτέλεσμα μιας κατάστασης ισχύει εξίσου για όλες τις καταστάσεις), η προσωποποίηση (η τάση να αναλαμβάνουμε την ευθύνη εξωτερικών γεγονότων ακόμα κι αν δεν έχουν καμία σχέση με εμάς), η μεγέθυνση ή σμίκρυνση (η τάση να μεγιστοποιούμε τα αρνητικά και να ελαχιστοποιούμε τα θετικά στοιχεία μιας κατάστασης) κ.α. Όλα τα παραπάνω ονομάζονται «γνωσιακά λάθη», είναι επί της ουσίας εσφαλμένα μοτίβα σκέψης και η ταυτότητά τους αξίζει να ασχοληθώ σε μια άλλη δημοσίευσή μου μελλοντικά.
Επισκέπτη μου, πρέπει να καταλάβεις ότι δε γίνεται να μην αγχώνεσαι. Αυτό που πρέπει να καταφέρεις είναι να καθίσεις απέναντι στις δυσλειτουργικές σου σκέψεις και πεποιθήσεις, οι οποίες αποτελούν την αιτία του άγχους σου, να τις αποδυναμώσεις και να δυναμώσεις, έτσι, το ψυχικό σου όργανο. Επίσης, πρέπει να καταλάβεις ότι όλα αποτελούν μάθηση. Όπως μάθαμε να σκεφτόμαστε αρνητικά, έτσι μπορούμε να το ξε-μάθουμε και να ξανα-μάθουμε ένα λειτουργικό τρόπο σκέψης που θα σε αφήνει να ζεις με τη γαλήνη που σου αξίζει. Επιπρόσθετα, πρέπει να κατανοήσεις πως αν «πελαγώνεις» μέσα στο άγχος σου ή αν ζεις συχνά τον τρόμο των κρίσεων πανικού πρέπει να αισθανθείς οικεία, να δείξεις έλεος στον εαυτό σου και να ζητήσεις βοήθεια. Στο πέρας του βίου, ο δυσλειτουργικός τρόπος σκέψης ίσως γίνει τόσο άκαμπτος που δε θα μπορέσεις να τον διαχειριστείς. Σ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να αφήσεις τη «δια του λόγου θεραπεία» (ψυχοθεραπεία) να διεισδύσει στα άδυτα των αρνητικών στοιχείων σου, να καταλάβει την αιτία τους και με τη δική σου βοήθεια να ανακαλύψετε εναλλακτικούς τρόπους σκέψης που θα σε βγάλουν απ’ τους φαύλους κύκλους.
Γεώργιος Ν. Καζανάς
Ψυχολόγος – Ειδίκευση στη Γνωσιακή/Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία
georgios-n-kazanas.webnode.gr
