«Aγρίνιο. Τόποι μνήμης», του Κώστα Δ. Κονταξή.
Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη
Απόψε ο Κώστας Κoνταξής τιμά την πόλη του Αγρινίου. Και η πόλη τιμά τον Κ. Κονταξή. Ο ηπειρώτης Κονταξής με το εξαιρετικό βιβλίο του που έχει τίτλο: «Aγρίνιο. Τόποι μνήμης» τιμά την πόλη που τον «καλοδέχτηκε» από το 1974. Ο Δήμαρχος του Αγρινίου, ο κ. Γεώργιος Παπαναστασίου ανέλαβε το κόστος αυτής της εξαιρετικής έκδοσης. Μια σωστή ενέργεια που τιμά τον συγγραφέα.
Εύγε στο Δήμαρχο κ. Γ. Παπαναστασίου για την πρωτοβουλία του!
Εύγε στο συγγραφέα, κ. Κ. Κονταξή για το έργο που παραδίδει!
Συγκινητική είναι η αφιέρωση του Βιβλίου:
Στη μνήμη
Των 120 αδικοσκοτωμένων πατριωτών στον περίβολο του Ι.Ν. της Αγίας Τριάδας, του Αβραάμ, του Χρήστου και του Πάνου, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1944, 14 του Απρίλη,
Μαρτύρων-θυμάτων του Ναζισμού.
Πρόκειται για τα συγκλονιστικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας του Αγρινίου. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ο Κονταξής παραθέτει στοιχεία ιστοριογράφων και ποιητών που αναφέρονται στα γεγονότα του 1944. Εδώ θα επικαλεστώ τον ποιητή Γ. Ρίτσο, που εξέφρασε τη συλλογική μνήμη των κατοίκων του Αγρινίου, στις 4 Μαΐου του 1980, με το ποίημα του «Αναστάσιμο μνημόσυνο»:
Στον πολύ κατατοπιστικό πρόλογο του βιβλίου ο ομ. καθηγητής Λαογραφίας κ. Μιχάλης Μερακλής, αγαπητός δάσκαλος του Κονταξή, σημειώνει:
«Ο Κ. ΚΟΝΤΑΞΗΣ, φιλόλογος, λαογράφος, που χρημάτισε και Επίκουρος πανεπιστημιακός καθηγητής, δίνει με το παρόν βιβλίο του ένα πανόραμα της πόλης του.
Είναι ένα είδος οδηγού πόλης, αλλά όχι γραμμένο από κάποιον, που θέλει να δώσει, στην καλύτερη περίπτωση, απηκριβωμένες τις απαραίτητες πληροφορίες - πράγμα που το κάνει βέβαια και ο Κονταξής -, αλλά έχει την πόλη απέναντί του, σε απόσταση, ενώ αυτός συγχρόνως συμμετέχει και στην ίδια τη ζωή των συμπολιτών του και των έργων τους. Αυτό γίνεται αντιληπτό και από την αναφορά του και σε πράγματα και συμβάντα που προσιδιάζουν σ’ ένα συλλογικό λαϊκό πολιτισμό και δίνουν και μιαν άλλη πνοή και χρώμα».
Κάθε τόπος αστικός ή αγροτικός, εγγράφεται στο χρόνο και περικλείει ιστορία. Η ιστορία έχει αφήσει τα ίχνη της στο χώρο, στα αρχεία του τόπου, στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων, στο ίδιο το τοπίο, στα κτήρια και στα κτίσματα, στους δρόμους και στα χωράφια, στα ποτάμια και στις λίμνες, στο σύνολο των όψεων του τόπου και της κοινωνίας του. Όλα αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν Μνημεία, αφού είναι σύμβολα της διάρκειας ενός τόπου, μιας κοινότητας, μιας πόλης, μιας ευρύτερης περιοχής και αναλαμβάνουν μια μνημονική και ιστορική λειτουργία στο πλαίσιο ενός ευρύτερου πολιτισμού…
Ο συγγραφέας στα εννέα κεφάλαια του βιβλίου καταγράφει όλους τους Τόπους Μνήμης της πόλης του Αγρινίου. Με τη γνωστή επιστημοσύνη του αναδεικνύει τα χαρακτηριστικά σύμβολα του Αγρινίου. Αξιοποιεί μελέτες και δημοσιευμένες εργασίες Αγρινιωτών και μη, που αναφέρονται στην πόλη. Ο ίδιος στον πρόλογό του, με ταπεινότητα, σημειώνει:
«Με τη μελέτη μου αυτή, δεν φιλοδοξώ να προσθέσω κάτι νέο στα τόσα αξιόλογα συγγράμματα, που σημαντικοί μελετητές Αγρινιώτες και μη, έφεραν στη δημοσιότητα, κατά καιρούς. Η μικρή μου προσπάθεια, στηριγμένη, κυρίως, σε εργασίες επιφανών Αγρινιωτών ιδιαίτερα, δημοσιευμένες οι περισσότερες στη «Ρίζα Αγρινιωτών», περιοδική έκδοση του «Συλλόγου των εν Αθήναις Αγρινιωτών», είναι μια ελάχιστη συμβολή στη διάρκεια της πόλης στο χρόνο, μέσα από τα πιο χαρακτηριστικά σύμβολά της».
Αποδίδει, με τον τρόπο του, ο Κονταξής, τιμή, σε όσους προσπάθησαν να βάλουν το δικό τους λιθαράκι στην τοπική ιστορία του Αγρινίου: πολιτικοί, επιστήμονες, λογοτέχνες, ποιητές, δημοσιογράφοι, φωτογράφοι κ.ά. Σας ευχαριστούμε κ. Κονταξή.
Θα περιηγηθούμε μαζί σε κάποιους από τους Μνημονικούς Τόπους της πόλης.
Η περιήγηση στο βιβλίο αρχίζει από το Παπαστράτειο Δημοτικό Πάρκο Αγρινίου. Δωρεά της οικογένειας Παπαστράτου. Η παρουσία των αδελφών Παπαστράτου διαχέεται σε πολλαπλή δημιουργική δραστηριότητα στην πόλη, με την οικονομική στήριξή τους, χάρη στην εμπορία του καπνού.
Τόποι μνήμης και ταυτότητας του Αγρινίου αποτελούν τα επιβλητικά κτήρια των καπναποθηκών Παπαστράτου στο κέντρο της πόλης. Το Αγρίνιο σωστά χαρακτηρίζεται ως η καπνούπολη της Αιτωλοακαρνανίας, μια από τις καπνουπόλεις της Ελλάδας. Τα κτήρια των καπναποθηκών αποτελούν μνημονικούς τόπους του καπνού. Το πρώτο κτήριο, τριώροφο κτήριο με υπόγειο, λειτουργούσε ως χώρος επεξεργασίας και αποθήκευσης καπνών, ενώ το δεύτερο μονώροφο με ημιυπόγειο επίσης, χρησιμοποιούνταν ως γραφείο και χώρος διαμονής των ιδιοκτητών. Ακριβής χρονολογία του κτίσματος δεν είναι γνωστή. Προφορικές πηγές αναφέρουν ότι κτίστηκε στα 1920-1925. Ο ίδιος ο καπνέμπορας Ευάγγελος Παπαστράτος στο βιβλίο του «Η δουλειά και ο κόπος της» σημειώνει: «Σ’ εποχή που κανένας μας από τους τέσσερις αδελφούς δεν είχε αποκτήσει δικό του σπίτι, η εταιρεία μας ετοίμασε ένα οικοδομικό πρόγραμμα κι έχτισε διαδοχικά, στα μεγαλύτερα καπνοπαραγωγικά κέντρα 12 υποδειγματικές μεγάλες καπναποθήκες, μέσα στις οποίες εξασφαλίστηκαν βαθμιαία οι απαραίτητες συνθήκες, για την υγεία, την άνεση και την καθαριότητα του εργατικού προσωπικού, καθώς και η καλή συντήρηση των καπνών». Έτσι συμπεραίνεται, ότι ανάμεσα στις δώδεκα αποθήκες που κτίστηκαν αυτή την περίοδο, πρέπει να συμπεριλαμβάνονται και αυτές του Αγρινίου.
Το δεύτερο κτήριο καπναποθηκών, στο ίδιο τετράγωνο, είναι οι νεότερες Καπναποθήκες Παπαστράτου, «το τσιμεντένιο» κτήριο, για να χρησιμοποιήσω ένα λαϊκό χαρακτηρισμό. Κτίστηκαν στο τέλος της δεκαετίας του ’60. Πρόκειται για ένα τεράστιο, εξαώροφο κτήριο, το οποίο σήμερα στεγάζει κάποιες από τις υπηρεσίες του Δήμου Αγρινίου.
Εκατοντάδες άνθρωποι εργάστηκαν στις ευρύχωρες αίθουσες των αποθηκών, τα λεγόμενα «σαλόνια», στη διαλογή, επεξεργασία και φροντίδα του καπνού…
Δεν ήταν μόνο αυτές οι καπναποθήκες στο κέντρο της πόλης. Λίγα μέτρα πιο κάτω, κοντά στο σταθμό του τρένου, σώζονται οι επιβλητικές καπναποθήκες Παπαπέτρου. Η κατασκευή τους ξεκίνησε το 1923, όπως μαρτυρά η επιγραφή στην πρόσοψη του κτηρίου. Το κτήριο το 1996 πέρασε στην ιδιοκτησία του Υπουργείου Πολιτισμού και περιμένει την επαναλειτουργία του ως πολυχώρος πολιτισμού για την πόλη.
Ο Σταθμός του τρένου, αποτελεί έναν ακόμα τόπο μνήμης, που αντιστέκεται στον αδυσώπητο χρόνο, στην οδό Λ. Μαβίλη. Η γραμμή Κρυονερίου-Μεσολογγίου-Αγρινίου είναι η πρώτη που κατασκευάστηκε για λογαριασμό του κράτους. Ο σιδηρόδρομος συνδέθηκε με τη ζωή της πόλης και της γύρω περιοχής. Η δρ Λένα Γιαννακοπούλου-Τριανταφυλλίδη γράφει: «Το σφύριγμα του τρένου, οι αφίξεις και αναχωρήσεις, σε τακτά δρομολόγια, σηματοδοτούν και αισθητοποιούν την έννοια του χρόνου στη μικρή επαρχιακή πόλη […]. Η ζωή και οι δραστηριότητές της μοιράζονταν ανάμεσα στην άφιξη ή την αναχώρηση του συρμού. Το πρωί αντί για ξυπνητήρι το βραχνό σφύριγμα του τρένου… Το σφύριγμα του απογευματινού τρένου δίνει και το σήμα λήξης της δουλειάς. Μαζεύονται οι εργάτες από τα λιοστάσια και τα καπνοχώραφα…».
Ο αγρινιώτης συγγραφέας Αριστείδης Μπαρχαμπάς συγκινεί με τους στίχους του:
Οι πλατείες της πόλης αποτελούν επίσης τόπους μνήμης. Στις πλατείες ξεδιπλώνεται μια πολυδιάστατη κοινωνική ζωή. Ο Κ.Κ. καταγράφει όλες τις πλατείες με εκτενή αναφορά στην Κεντρική πλατεία, την πλατεία Δημοκρατίας και την Επάνω πλατεία, την πλατεία Ειρήνης. Δυο πλατείες με σημαντικά και συμβολικά ονόματα!
Η κεντρική πλατεία του Αγρινίου, ως τα μέσα του μεσοπολέμου, περίπου, έφερε το όνομα «Κάτω πλατεία». Προς τιμήν του Δημάρχου Μιχαήλ Κ. Μπέλλου (άσκησε τα δημαρχιακά του καθήκοντα σε δύο περιόδους, από το 1879 έως το 1885), ο οποίος δώρισε τα κτήματά του, για την επέκταση και διαμόρφωσή της, μετονομάστηκε, το 1928, σε πλατεία «Μιχαήλ Μπέλλου». Το όνομά του έφερε για σαράντα, περίπου, χρόνια. Η δικτατορία των συνταγματαρχών, το 1967, της έδωσε το όνομα «Πλατεία 21ης Απριλίου». Στη μεταπολίτευση, μετονομάστηκε σε «Πλατεία Δημοκρατίας», ονομασία που φέρει μέχρι σήμερα. Φαίνεται, πως ο κόσμος μετά την επταετία της δικτατορίας, ήθελε να χαρεί τη Δημοκρατία και στην πλατεία του! Στις γωνιές της, γράφτηκαν και συνεχίζουν να γράφονται οι περισσότερες σημαντικές στιγμές του Αγρινίου.
Ο αείμνηστος Δημήτρης Ν. Τζίμας, καταθέτει στη Ρίζα Αγρινιωτών θύμησες: «…Θυμάμαι τα ολοήμερα ατελείωτα παιχνίδια στην πλατεία, με πολλά άλλα γειτονόπουλα. Θυμάμαι τις φανταχτερές, με πυροτεχνήματα, βεγγαλικά και παρελάσεις, γιορτές της Δικτακτορίας της «4ης Αυγούστου». Θυμάμαι τους Άγγλους στρατιώτες που στάθμευαν με τα φορτηγά αυτοκίνητά τους για λίγες ώρες εκεί.Κι έκοβαν κι έτρωγαν νεράντζια από τις τότε νεραντζιές της πλατείας. Θυμάμαι τους Έλληνες στρατιώτες που περνούσαν για το Αλβανικό μέτωπο. Θυμάμαι τους Ιταλούς και Γερμανούς στρατιώτες, τους Τσολιάδες, τους Αντάρτες, τους Ινδούς, τους Εθνοφύλακες…».
Οι δρόμοι του Αγρινίου επίσης αποτελούν τόπους μνήμης. Ο συγγραφέας αξιοποιεί κυρίως το βιβλίο του Αγρινιώτη Γερ. Γερολυμάτου για την ιστορία των δρόμων. Κάθε δρόμος έχει τη δική του ιστορία…
Ο συγγραφέας εστιάζει στους τρεις κεντρικούς δρόμους με αφετηρία την κεντρική πλατεία, για τους οποίους ο Γερολυμάτος γράφει: «Οδοί Αβραάμ Αναστασιάδη, Χρήστου Σαλάκου, Πάνου Σούλου…Οι γερμανοφασίστες (…) στις 14 Απριλίου 1944, κρεμούσαν στις ηλεκτρικές κολώνες τρεις ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ. Τον πενηνταδυάχρονο Αβραάμ Αναστασιάδη, που γεννήθηκε στο Αρταχάν της Ρωσίας (…) τον εικοσιπεντάχρονο Πάνο Σούλο, που γεννήθηκε στο Αγρίνιο το 1920 και που το 1942 έγινε μέλος της ΟΚΝΕ και μετά στέλεχος της ΕΠΟΝ και τον Χρήστο Σάλακο, που γεννήθηκε στο Αγρίνιο το 1923 και που είχε σπουδάσει στην τυροκομική σχολή των Ιωαννίνων…».
Η ονοματοδοσία δόθηκε ως ελάχιστη τιμή στους τρεις απαγχονισθέντες την Μ. Παρασκευή του 1944.
Ως δάσκαλος ο Κ.Κ. αναφέρεται και στα δημόσια σχολεία του Αγρινίου, που τα πιο πολλά χτίστηκαν ανάμεσα στους δυο πολέμους.
Τα ιστορικά Παπαστράτεια Εκπαιδευτήρια, ανεγέρθηκαν με έξοδα των αδελφών Παπαστράτου το 1932. Βρίσκονται στη νότια πλευρά του Πάρκου, στα βόρεια της πόλης. Πρόκειται για ενιαίο συγκρότημα δύο όμοιων σχολικών κτιρίων, Δημοτικού και Γυμνασίου, που είναι δυώροφα, με υπόγειο.
Τα μουσεία της πόλης, Αρχαιολογικό και Λαογραφικό, και η Παπαστράτειος Δημοτική Βιβλιοθήκη, επίσης ανήκουν στους τόπους Μνήμης.
Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των θερινών και χειμερινών κινηματογράφων που υπήρχαν στο Αγρίνιο κάποτε. Ο Κ.Κ. αναφέρεται στη διάσωση του κινηματοθέατρου Ελληνίς από τον πολιτικό μηχανικό Κώστα Πατρώνη, ο οποίος, σε άρθρο του με τίτλο: «Να σώσουμε την «Ελληνίδα», εξέφρασε την αγωνία του και υποστήριξε ότι έπρεπε με κάθε τρόπο να διασωθεί ο χώρος αυτός. Και ευτυχώς για τους Αγρινιώτες τα κατάφερε.
Ο Παντελής Φλωρόπουλος, εκδότης και δημοσιογράφος της εφ. Αναγγελία, μεταξύ άλλων σημειώνει:
«Έτσι το κινηματοθέατρο Ελληνίς, που χτίστηκε στη δεκαετία του ’50 και αποτελεί σήμερα μια όαση στο τσιμεντένιο κέντρο της πόλης, έμεινε χάρισμα και κληρονομιά στις επόμενες γενιές…».
Επίλογος: «Οι τόποι μνήμης αντιστέκονται στην καταλυτική δύναμη του χρόνου και συμβολίζουν τη μορφή αθανασίας στην πόλη, καθώς χαράσσουν τα ίχνη της σκέψης και των ενεργειών των ανθρώπων που έζησαν σε περασμένους καιρούς, δείχνοντας το χώρο της ελπίδας από όπου ξεκινά το αύριο. Στο Αγρίνιο, οι τόποι μνήμης διανοίγουν το ποιητικό σύνορο, ανάμεσα στη μνήμη και την ελπίδα, και οριοθετούν το χώρο που γεφυρώνει τη μορφή της ζωής που πέρασε, με τη νέα μορφή ζωής που θα έρθει…».
Ο κ. Κονταξής, μετά από πολυετή μελέτη, συγκέντρωσε τους τόπους μνήμης και τους παρουσιάζει σ’ αυτόν τον καλαίσθητο τόμο, στους σημερινούς και μελλοντικούς αναγνώστες και ερευνητές. Έχουμε ανάγκη από τέτοια βιβλία, όπως σημειώνει στον πρόλογο ο καθηγητής Μ. Μερακλής:
«Ο κύριος Κονταξής, πέρα από την αποτύπωση της εικόνας της παρούσας πόλης, θέλησε να διασώσει κάθε τι που φεύγει ή έφυγε, τις συνοικίες της πόλης, τα τοπωνύμια που αλλάζουν, δρόμους, οικοδομήματα που άλλαξαν χρήση. Αλλά δεν θέλει να τα αναστήσει, παρά μόνο στη μνήμη μας. Γιατί η λήθη, η λησμονιά, είναι ένα φαινόμενο αρνητικό, αρρωστημένο. Στα άτομα και στους λαούς. Γι’ αυτό χρειάζονται και οι αρχαιολόγοι. Και οι μουσειολόγοι. Και τα βιβλία του είδους του Κονταξή. Επιπλέον, έχουν τα βιβλία αυτά το πλεονέκτημα ότι διαφυλάσσουν την εικόνα του παρόντος για το μέλλον, όταν το δικό μας παρόν θα γίνει (μαζί με μας! ) παρελθόν».
Ο Μ. Μερακλής, προς «τιμή μου», παραθέτει, στον πρόλογό του, μια φράση από δημοσιευμένη εργασία μου για τις καπναποθήκες : «μια ξενάγηση στο χώρο των καπναποθηκών είναι το καλύτερο μάθημα τοπικής ιστορίας», είχα γράψει. Απόψε θα συμπληρώσω: Αυτός ο τόμος είναι το καλύτερο βιβλίο για να διδαχτεί και να διδάξει κάποιος την Τοπική Ιστορία του Αγρινίου!
Σημείωση: Το κείμενο εκφωνήθηκε από τη Μ.Αγγέλη κατά στην παρουσίαση του βιβλίου του Κώστα Κονταξή με τίτλο: «Αγρίνιο. Τόποι Μνήμης».
Η παρουσίαση έγινε την Παρασκευή, 10 Ιουνίου 2022, στις 7.30 μ.μ. στην αίθουσα Δημοτικού Συμβουλίου Αγρινίου – π. Τράπεζα της Ελλάδος. Για το βιβλίο μίλησαν: Μ. Μανικάρου, Μ. Αγγέλη, Κ. Πατρώνης. Συντόνισε ο Ν. Κανής. Χαιρετισμό απηύθυνε ο Δήμαρχος κ. Γεώργιος Παπαναστασίου. Την εκδήλωση έκλεισε η αντιδήμαρχος κ. Μαρία Παπαγεωργίου.
Φώτο άρθρου: (απο Αριστερά) Κώστας Πατρώνης, Κώστας Κονταξής, Νίκος Κανής, Μαρία Ν. Αγγέλη, Μεταξούλα Μανικάρου.
