Σε υψόμετρο 360 περίπου μέτρα, πάνω και βόρεια από τη λίμνη Τριχωνίδα (30 χιλιόμετρα βόρεια του Αγρινίου),απλώνεται το καταπράσινο και γοητευτικό οροπέδιο που ο ιστορικός Πολύβιος (Βιβλίο Ε΄ 8.5) αποκαλεί ΄΄των θερμίων πεδίον΄΄.
Στο πανέμορφο αυτό οροπέδιο, με τους χαμηλούς απαλούς καταπράσινους λόφους,στα πόδια του Παναιτωλικού όρους, βρίσκεται το Θέρμο. Το αρχαίο και το νέο.
Το αρχαίο Θέρμο, κατά τον Πολύβιο ήταν η ΄΄ Ακρόπολις συμπάσης Αιτωλίας΄΄ και το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αρχαίας Αιτωλικής Συμπολιτείας, το ΄΄ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ΄΄, όπως αλλιώς αποκαλείται το αρχαίο αυτό κράτος του οποίου η γέννηση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Επιγραφικά όμως η Αιτωλική Συμπολιτεία εμφανίζεται τον 4ο π.Χ. αιώνα (367 π.Χ.).
Η Συμπολιτεία των Αιτωλών, όπως αποδεικνύεται επιγραφικά, βασιζόταν και λειτουργούσε πάνω σε απόλυτα δημοκρατικές αρχές και είχε ομοσπονδιακή διάρθρωση θεμελιωμένη στην αναγνώριση της ισοτιμίας και της ολοκληρωτικής αυτονομίας των μελών – κοινοτήτων πόλεών της.
Κάθε χρόνο, αμέσως μετά τη φθινοπωρινή ισημερία, στο Αρχαίο Θέρμο πραγμα- τοποιούνταν τα ΄΄Θερμικά΄΄, δηλαδή, η σύνοδος της μεγάλης λαικής Ομοσπονδιακής Συνέλευσης των Αιτωλών, Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες που είχαν τη νόμιμη ηλικία, συνέρχονταν χωρίς διακρίσεις, για να ψηφίσουν και να εκλέξουν τους ομοσπονδιακούς άρχοντες της Συμπολιτείας και επίσης για να διαβουλευτούν και αποφασίσουν για τα σπουδαία πολιτειακά τους ζητήματα.
Στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση, που ήταν το κυρίαρχο νομοθετικό πολιτειακό όργανο, εφαρμοζόταν η απόλυτη δημοκρατική αρχή της άμεσης εκλογής των εκτελεστικών οργάνων του κράτους. Δηλαδή, του Στρατηγού, του Ομοσπονδιακού Γραμματέα, του Ιππάρχου, του Δημόσιου Ταμία κλπ.
Ίσχυε, λοιπόν, στο κράτος των Αιτωλών το πολίτευμα της άμεσης δημοκρατίας, αφού η εκλογή των πολιτειακών οργάνων στηριζόταν στη λαική ψήφο. Όλοι οι Αιτωλοί πολίτες ψήφιζαν όπως γίνεται και σήμερα κατά κεφαλή. Έτσι το ομοσπονδιακό πολίτευμα των Αιτωλών που ήταν θεμελιωμένο πάνω στο σιδερένιο θεσμό της λαικής κυριαρχίας αποτέλεσε το πρότυπο ορισμένων σύγχρονων ομοσπονδιακών κρατών (π.χ. Ελβετίας, Γερμανίας, κλπ.). Επίσης, ο θεσμός της διαιτησίας, που σήμερα στηρίζει τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, ανακαλύπτεται επιγραφικά στο αρχαίο Θέρμο.
Τα πλέον σημαντικά ευρήματα των ανασκαφών στο αρχαίο Θέρμο είναι τα πολλά οικοδομήματα και οι στοές της αγοράς των Αιτωλών καθώς και τα βάθρα των ανδριάντων ή άλλων αναθημάτων που έστεκαν μπροστά στις στοές, τα οποία σύμφωνα με τον ιστορικό Πολύβιο ανέρχονταν, τον καιρό της ακμής της Συμπολιτείας, σε 2.000.
Οι αποκαλυφθείσες στοές είναι δύο (Ανατολική και Δυτική) και ανάγονται στο τέλος του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Η Ανατολική στοά έχει μήκος 170 μέτρα περίπου. Οι δύο στοές (με το βουλευτήριο στα νότια) ήταν από τις μεγαλύτερες αρχαίες στοές και πλεύριζαν στενόμακρη πλατεία μήκους περίπου 200 μέτρων και πλάτους 21, που έμοιαζε περισσότερο με ΄΄πλατεία οδό΄΄ πλαισιωμένη από στοές, σχήμα που θα χρησιμοποιηθεί πολύ αργότερα σε μνημειώδεις διαμορφώσεις ρωμαικών πόλεων. Η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως και τον περίπτερο ναό του Θερμίου Απόλλωνα από τους αρχαιότερους στην Ελλάδα (του 7ου αιώνα π.Χ.).
O ναός αποτελείτο από βαθύ ενιαίο σηκό, που χωριζόταν κατά τον διαμήκη άξονα από μία κιονοστοιχία 12 κιόνων για τη στήριξη της στέγης. Οι κίονες της εξωτερικής κιονοστοιχίας (5Χ15) ήταν πυκνότεροι στις μικρές πλευρές.
Ο ναός έχει διαστάσεις 12 μέτρα πλάτος και 38 μέτρα μήκος περίπου. Οι κίονες που στηρίζονταν σε λίθινες βάσεις ήταν ξύλινοι, όπως και όλη ανωδομή (θριγκός) του κτιρίου. Ο θριγκός ήταν πλούσια επενδεδυμένος με πήλινες μετόπες, τρίγλυφα, υδροροές και ακροκέραμα.
Η διαμόρφωση αυτή του ναού Θερμίου Απόλλωνα αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο δείγμα του
δωρικού ναοδομικού ρυθμού της αρχαίας Ελλάδας. Οι ζωγραφιστές μετόπες του ναού, λείψανα ζωγραφικής τέχνης από την αρχαική εποχή, εντυπωσιάζουν με τη χρωματική τους ποικιλία και τη συνθετική δύναμη της ελληνικής ζωγραφικής παράδοσης.
Άλλα σημαντικά μνημεία στον αρχαιολογικό χώρο του Θέρμου είναι οι μικρότεροι ναοί του Λυσείου Απόλλωνα και της θεάς Αρτέμιδας, της αποκαλούμενης ΄΄Λαφρίας Αρτέμιδας΄΄.
Η Άρτεμις Λαφρία είναι η γηγενής και η κατεξοχήν αγαπητή θεότητα των Αιτωλών. Είναι η θεά της γονιμότητας και της καρποφορίας, η μεγάλη Μάνα της γης, της φύσης όλης και δεν έχει σχέση με την κυνηγέτιδα Αρτέμιδα του δωδεκάθεου. Η πανάρχαια αυτή θεότητα των Αιτωλών σχετίστηκε μάλιστα με ορισμένο κοινωνικό καθεστώς, στο οποίο προβαλλόταν η γυναίκα και ιδιαίτερα η γυναίκα μητέρα. Έτσι, δημιουργήθηκε τα πανάρχαια χρόνια στην Αιτωλία κοινωνία Μητριαρχίας, με προεξάρχουσα θεότητα τη Μητέρα φύση, η οποία προσωποποιείται στην Αρτέμιδα Λαφρία.
Η πλέον, όμως, εκπληκτική αποκάλυψη της ανασκαφικής έρευνας υπήρξε ο αρχαικός πολιτισμός του Θέρμου. Την ανάπτυξη του πολιτισμού του Θέρμου, στους προιστορικούς χρόνους του χαλκού, που ανάγονται στα μισά της δεύτερης προ Χριστού χιλιετηρίδας (1500-1400π.Χ.) καταδείχνουν τα σπάνιας ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας κτίσματα του προιστορικού οικισμού που βρέθηκαν δίπλα στους δύο αρχαικούς ναούς του Λυσείου Απόλλωνα και της Αρτέμιδας, καθώς και κάτω από το ναό του Θερμίου Απόλλωνα. Η σημασία των προϊστορικών αυτών κτισμάτων ,από ιστορική άποψη, όσο και από πλευράς αρχιτεκτονικής αξίας είναι όσο πουθενά αλλού τεράστια.
Αλλά πέρα και πάνω απ΄ όλα το Θέρμο δικαιούται να υπερηφανεύεται γιατί οι πανάρχαιοι κάτοικοί του, μαζί με όλους τους άλλους Αιτωλούς, στάθηκαν οι θεματοφύλακες των αξιών της δημοκρατίας και της ελευθερίας. Την εικόνα της όλης εξελικτικής ιστορικής πορείας του Θέρμου, μέσα στους αιώνες, δίνουν στον επισκέπτη τα σημαντικά ανασκαφικά ευρήματα που φυλάσσονται στο τοπικό μουσείο του Θέρμου που βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου εκτίθενται ευρήματα που καλύπτουν διάστημα 2500 χρόνων. Τα παλαιότερα είναι δύο ειδώλια νεολιθικής εποχής από τη Χρυσοβίτσα Θέρμου που χρονολογούνται περί το 2500 π.Χ. Απεικονίζουν δύο γυναικείες πληθωρικές μορφές, πιθανότατα κάποιας θεάς της γονιμότητας. Στο μουσείο φυλάσσονται επίσης πλήθος ευρημάτων μυκηναϊκής, γεωμετρικής, κλασικής ελληνιστικής εποχής, καθώς και μεγάλα αγγεία σε βάσεις, εντυπωσιακά είναι τα ευρήματα από την πήλινη ανωδομή του ναού, όπως υδροροές, ακροκέραμα, τρίγλυφα και άλλα εντυπωσιακά εκθέματα.Σε ειδικό χώρο φυλάσσονται πλήθος επιγραφών με τα ψηφίσματα της δημοκρατίας της Αιτωλικής Συμπολιτείας.
Σε περιοχή πολύ κοντά στον αρχαιολογικό χώρο ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 2007 και θα εγκαινιαστεί σε λιγους μήνες τό νέο Μουσείο, που θα διαφυλάξει και θα προβάλει με τον καλύτερο τρόπο τα εξαιρετικά ευρήματα του αρχαίου Θέρμου.
Το νέο Θέρμο, είναι σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων από το αρχαίο. Η κωμόπολη έχει πληθυσμό 2.211 κατοίκους ( απογραφή 1991) μαζί με τους οικισμούς Κουλούρια, Μάνδρα, Μάραθος, Μέγα Δένδρο και Ταξιάρχη. Με το θεσμικό πλαίσιο που ισχύει μετά τις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου 1998, στο Δήμο Θέρμου έχουν υπαχθεί 22 συνολικά χωριά. Έτσι ο νέος Δήμος έχει έκταση 333.701 στρέμματα και συνολικό πληθυσμό 9.322 κατοίκους.
Τα χωριά που έχουν υπαχθεί στο Δήμο Θέρμου είναι Αβαρίκος και ο συν. Πίνη, κατ. 307, Αγία Σοφία και οι συν. Μαυροβρός και Πουρνάρα, κατ. 490, Αετόπετρα, κατ. 322, Αμβρακία , κατ. 164, Ανάληψη και οι συν. Καημένα Αμπέλια, Κόφτρα, Μαραθούλα και Παλιουριά, κατ. 1074, Αργυρό Πηγάδι και ο συν. Θεοτόκος, κατ. 89, Διασελλάκι, κατ. 136, Διπλάτανος, κατ. 128, Δρυμώνας και οι συν. Άνω Δρυμώνας, Αγ. Τριάδα και Κοσκινά, κατ. 377, Καλούδι και οι συν. Δουναίικα και Μαραθιάς, κατ. 497, Κάτω Χρυσοβίτσα και οι συν. Διάσελλο, Δοσούλα και Κουτσομηλιά, κατ. 385, Κοκκινόβρυση και οι συν Αμπέλια και Αγ. Θεόδωρος, κατ. 216, Κόνισκα και οι συν. Αγ. Ιωάννης και Πούλιανος, κατ. 317, Λευκό, κατ. 163, Μυρτιά και οι συν. Λουτρό, Παλαιόμυλος και Πέρεβος, κατ. 880, Νεροχώρι και οι συν. Μελίγκοβα και Μισάμπελα, κατ. 116, Πάμφιο, κατ. 157, Πέρκος, κατ. 65, Πετροχώρι, και ο συν. Πριοναίικα, κατ. 525, Σιταράλωνα, κατ. 333, Χρυσοβίτσα (Άνω) και οι συν. Δοκίμια και Ρόγγια, κατ. 237, Χαλίκι Αμβρακίας και οι συν. Δάφνη, Λαδικού και Νεροσύρτης, κατ. 133.
Οι κάτοικοι του Θέρμου και της περιοχής του, πιστοί στις παραδόσεις, διέπονται από αισθήματα αγάπης και φιλοξενίας για τους επισκέπτες. Το Θέρμο έχει ακόμη ένα προνόμιο. Είναι γενέτειρα τριών μεγάλων τέκνων του έθνους μας Του Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού, του Πατρο Κοσμά του Αιτωλού και του αδελφού του Χρύσανθου του Αιτωλού. Στο Θέρμο, εξάλλου, έζησε πάνω από τριάντα χρόνια και πέθανε ο μεγάλος μας λαογράφος Δημήτρης Λουκόπουλος ( 1874 – 1943). Εδώ έγραψε και τα περισσότερα έργα του.
Ο Ευγένιος Γιαννούλης (1597 – 1682), Ιανούλιος, σύμφωνα με τη λογιωτατίστικη γλώσσα, θεωρείται ως μία από τις αξιολογότερες φυσιογνωμίες των Διδασκάλων του Γένους στον 17ο αιώνα. Γεννήθηκε στο Μέγα Δένδρο του Θέρμου και ήταν ο ιδρυτής των περίφημων Σχολών για ανώτερη μόρφωση στη Ρούμελη (Αιτωλικό, Καρπενήσι, Βραγγιανά Αγράφων) οι οποίες συνέβαλαν στην αναγέννηση της παιδείας στα σκοτεινά χρόνια της σκλαβιάς, τον καιρό της τουρκοκρατίας.
Το δεύτερο μεγάλο τέκνο του Θέρμου υπήρξε ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779) ο Μέγας Διδάχος του Γένους. Ο Πατρο Κοσμάς τα πρώτα γράμματα τα έμαθε μάλλον σε κάποιο από τα μοναστήρια της περιοχής. Ίσως της Αγίας Παρασκευής Μάνδρας ή στο ΄΄Καταφύγιο΄΄ της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ή στη Μονή Φωτμού ή ακόμα και στη Μονή του Τιμίου Προδρόμου της Δερβέκιστας. Αργότερα, εφοίτησε, όπως και ο αδελφός του ο Χρύσανθος, στο Ελληνομουσείο των Βραγγιανών των Αγράφων το οποίο είχε ιδρύσει ο Ευγένιος Γιαννούλης.
Ο Χρύσανθος ο Αιτωλός (1712 – 1785), ο οποίος γεννήθηκε στο σημερινό οικισμό του Ταξιάρχη Θέρμου, είναι το τρίτο μεγάλο τέκνο του Θέρμου. Περιώνυμος ιερωμένος, λόγιος και διδάσκαλος, διορίστηκε το 1763 στην Πατριαρχική Ακαδημία της ΚΠόλης και ανέλαβε τη διεύθυνσή της το 1769. Σ΄ αυτή δίδαξε φιλοσοφία και μαθηματικά. Μετά το Ρωσοτουρκικό πόλεμο ο Χρύσανθος, λόγω της αντιτουρκικής του δράσης, αναγκάστηκε να καταφύγει στη ρωσοκρατούμενη Νάξο όπου ίδρυσε Σχολή (1775) η οποία έγινε περιώνυμο εκπαιδευτικό κέντρο. Εκεί έζησε μέχρι το θάνατό του.
Τα σεπτά προσκυνήματα των μεγάλων τέκνων του Θέρμου, Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού και Πατρο Κοσμά του Αιτωλού βρίσκονται στον οικισμό Μέγα Δένδρου του Θέρμου. Στον οικισμό αυτό υπάρχει η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, η οποία ανεγέρθηκε με χρήματα που διέθεσε ο Ευγένιος Γιαννούλης. Τα νεότερα χρόνια πάνω σε λόφο που δεσπόζει της περιοχής έχει ανεγερθεί περίβλεπτη πετροπελεκητή εκκλησία, στη Μνήμη του Πατρο Κοσμά του Αιτωλού, καθώς και τα κτήρια των κελιών που αποτελούν το σύνολο του μοναστηριακού συγκροτήματος, το οποίο θα αρχίσει σύντομα να λειτουργεί. Όλοι οι επισκέπτες αισθάνονται την ανάγκη, επιτελώντας το χρέος τους, να κλείνουν ευλαβικά το γόνυ τους μπροστά στις άγιες μορφές τους.
Στον οικισμό του Μέγα Δένδρου του Θέρμου, ανεγείρεται τώρα με δαπάνες του Δήμου Θέρμου και του Κέντρου Λαογραφικών και Ιστορικών Επιστημών Θέρμου, κτήριο έκθεσης ιστορικής κληρονομιάς προεπαναστατικής και επαναστατικής περιόδου. Σ το κτήριο αυτό θα στεγαστεί το Πνευματικό Κέντρο της περιοχής και το Λαογραφικό Μουσείο.
Από τον οικισμό του Μέγα Δένδρου του Θέρμου καταγόταν και ο Ιωσήφ ιερομόναχος που υπήρξε ο πρώτος κτήτορας του μοναστηριού του Τιμίου Προδρόμου Αναλήψεως (Δερβέκιστας). Τούτο προκύπτει από την παρακάτω Μητροπολιτική δήλωση του έτους 1508 (ΕΒΕ Χφ φύλλ. 135β – 136α).
Ερχομένου (η)μών εν τη ενορία Αποκούρου, εν τη σεβάσμια μονή του Τιμίου, ενδόξου Προφήτου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου εν τη Τερβεκίστη εύρων εκείσε τους εν τη μονή Αγίους Πατέρας εν ομονοία και αγάπη πνευματική συνδεδεμένους, τον τε Παπακυριακού Ιωακείμ, ιερομόναχον άνδρα και καθηγούμενον και πνευματικόν άνδρα και μάλιστα αρχαίον οικιστήν και κτήτορα επαφιέμενον δεύτερον αντί εκείνου του πρώτου κτητόρου και μακαριστού κυρού Ιωσήφ ιερομονάχου του Μεγαλοδενδρίτου και μετ΄ αυτόν κυρ Ιωακείμ και άλλους επτά μοναχούς.
