Δεν είναι παράξενο: πρόκειται για ένα δέντρο ανθεκτικό στο κρύο, παραγωγικό, με μεγάλη διάρκεια ζωής, καλά προσαρμοσμένο στις τοπικές συνθήκες και ένα καρπό θρεπτικό, μεγάλο, γεμάτο πολύτιμα συστατικά, ο οποίος μάλιστα έχει το ιδιαίτερο προσόν να διατηρείται καλά καθ' όλη τη διάρκεια του χειμώνα.
Κάθε χωριό λοιπόν είχε πάντα τις μηλιές του: στις αυλές των σπιτιών, στους οπωρώνες που απλώνονταν στις γύρω πλαγιές, στους φυτοφράχτες ανάμεσα στα χωράφια.
Η παραδοσιακή οικονομία των ορεινών κοινοτήτων είχε μάλιστα καταφέρει να διακρίνει και να διατηρήσει πολλές διαφορετικές ποικιλίες μηλιάς, καθώς κάθε μία από αυτές εξυπηρετούσε διαφορετική ανάγκη: άλλες πρώιμες ή καλοκαιρινές -«Αυγουστιάτικες», «Αυγουστιανές», «του Παύλου» ή Παβλόσκι, όπως τις αποκαλούσαν στα διάφορα μέρη- άλλες όψιμες ή χειμωνιάτικες. Ακόμα, άλλες ποικιλίες γλυκές -«γλυκόμηλα»- και άλλες ξινές -«ξινόμηλα»- για όσους για παράδειγμα πάσχουν από σάκχαρο. Άλλες ποικιλίες κόκκινες, κίτρινες, πράσινες, όλες γεμάτες αρώματα και γεύση, συγκροτούσαν μια τεράστια γενετική ποικιλότητα, ακόμα και στα όρια ενός οικισμού.
Ο πλούτος αυτός συμπληρώθηκε από τις ποικιλίες που ήρθαν σταδιακά στον ελληνικό χώρο μέσα στον 20ο αιώνα: κάποιες από τα Συμμαχικά στρατεύματα κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, άλλες από πρόσφυγες της Ανατολής ή ακόμα από μετανάστες από τις ΗΠΑ, και άλλες από το ΕΘΙΑΓΕ, το οποίο κατά τη δεκαετία του 1950 διέδωσε τις κυρίαρχες τότε εμπορικές ποικιλίες, με σκοπό την ενίσχυση της δενδροκαλλιέργειας στη χώρα. Ακόμα και αν εισήχθησαν σχετικά πρόσφατα, όσες από αυτές τις ποικιλίες προσαρμόστηκαν και επιβίωσαν ως σήμερα, αποτελούν πια αναπόσπαστο μέρος της γεωργικής βιοποικιλότητας της ελληνικής υπαίθρου.
Κατά την επιτόπια έρευνα που έγινε στο πλαίσιο του έργου Ecovariety, καταγράφηκαν πάνω από 400 δέντρα, τα οποία ανήκουν σε παλιές, τοπικές, παραδοσιακές και μη, ποικιλίες. Τα περισσότερα δέντρα που καταγράφηκαν ήταν πολύ μεγάλης ηλικίας, ορισμένα μεγαλύτερης και από έναν αιώνα. Πολλά βρίσκονται πια στο όριο της βιωσιμότητάς τους, καθιστώντας την ανάγκη για τη διάσωση και διατήρηση των αντίστοιχων ποικιλιών πιο επιτακτική από ποτέ.
Μεταξύ άλλων, ξεχωρίζουν:
- τα μήλα «Καρλάτ» από τα χωριά της Αριδαίας, γνωστή ποικιλία από την οποία βρέθηκαν μετά από έρευνα 2 μόνο δέντρα
- τις «τούρκικες» μηλιές από την Καλύβα της Ξάνθης, οι οποίες χρονολογούνται χρόνια πριν το 1922, όταν οι πρόγονοι των σημερινών κατοίκων τις βρήκαν στα χωριά που μετοίκησαν
- τα μήλα Ζίμτσκα και Εμπάλκα, μικρό δείγμα της ποικιλότητας που έχουν καταφέρει να διατηρήσουν οι Πομάκοι καλλιεργητές
- τα «Αρβανίτικα» μήλα από το Ελατοχώρι, γνωστά για το άρωμά τους αλλά σήμερα σχεδόν εξαφανισμένα
- τα φιρίκια από την Καστάνιανη αλλά και πολλά άλλα χωριά
- τα μήλα «Μπλακνταβίτσα» από την κοιλάδα του Λαδοποτάμου, μια ονομαστική «ιδιοποίηση» της γνωστής ποικιλίας Black Davis
- τα μήλα «Καλιφόρνια» στον Ακρίτα Φλώρινας, τα οποία σύμφωνα με τη μαρτυρία, έφερε κατά το 1930 μετανάστης από τις ΗΠΑ
- την αρωματική Ρενέτα στη Βούρμπιανη του Γράμμου, διατηρημένη στην αυλή του τελευταίου μεγάλου οργανοπαίχτη που μένει στο χωριό
- τα σπάνια κοκκινόσαρκα μήλα που βρέθηκαν στην Καστανερή και τη Λάγκα
- και τόσες άλλες ποικιλίες, που πραγματικά αξίζει να σωθούν μία προς μία.
Αυτή την περίοδο, η έρευνα συνεχίζεται στο εργαστήριο, όπου γίνεται γενετική ταυτοποίηση των φυτών που επιλέχθηκαν και αναλύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των καρπών τους. Ταυτόχρονα, τα συνεργαζόμενα φυτώρια αναπαράγουν 5.000 δενδρύλλια από 50 περίπου επιλεγμένες ποικιλίες, συμβάλλοντας έτσι άμεσα στη διάσωση των συγκεκριμένων ποικιλιών.
Το έργο Ecovariety «Ανάδειξη τοπικών παραδοσιακών ποικιλιών και αυτοφυών οπωροφόρων δέντρων και θάμνων» πραγματοποιείται από το 2018, στο πλαίσιο της Δράσης "Ερευνώ-Δημιουργώ-Καινοτομώ" (ΕΠΑνΕΚ - ΕΣΠΑ), από μία ευρεία σύμπραξη επιστημονικών, ακαδημαϊκών και ιδιωτικών φορέων αποτελούμενη από το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων - ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, το Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, την εταιρία περιβαλλοντικών μελετών «Συστάδα Ο.Ε.», τα φυτώρια Agriherb και Ε. Βίτσιος, και την εταιρία πληροφορικής Verus+ Ο.Ε.
