Αυτές τις μέρες, το μυαλό μου έχει κολλήσει στην πεταλούδα που χτυπάει τα λεπτά φτερά της στη Βραζιλία και προκαλεί καταιγίδα στο Τέξας. Στον κόσμο μας τα πάντα συνδέονται, συχνά με περίπλοκες και χαοτικά αδιόρατες σχέσεις.
Η δραματική συνειδητοποίηση ότι το φαγητό ενός ανθρώπου στα βάθη της Κίνας μπορεί να απλώσει μια ιστορικών διαστάσεων πανδημία σε ολόκληρο τον πλανήτη προκαλεί δέος, αλλά ταυτόχρονα μας προκαλεί να καταλάβουμε βαθειά πόσο κοινή και αλληλένδετη είναι η μοίρα όλων μας πάνω σε αυτόν τον πλανήτη.
Πώς θα είναι οι οικονομίες και οι κοινωνίες μετά την πανδημία; Τι σημαίνουν για το περιβάλλον τα περιοριστικά μέτρα που επιβλήθηκαν στις μετακινήσεις, τα ταξίδια και τις κοινωνικές συναναστροφές; Θα δυναμώσουν οι δημοκρατίες ή μπροστά στην απειλή για τη δημόσια υγεία και τη ζωή θα χαθούν θεμελιώδεις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες; Μπαίνουμε σε έναν τρομακτικό ή σε έναν θαυμαστό καινούριο κόσμο;
Το περιβάλλον των πανδημιών
Οι πανδημίες δεν είναι σημάδι των καιρών μας. Η λίστα των ασθενειών που στην πορεία της ιστορίας κόστισαν τη ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους είναι μεγάλη. Από τον μεγάλο λοιμό των Αθηνών που το 430 π.Χ. κόστισε τη ζωή σε 75 -100 χιλιάδες ανθρώπους (μεταξύ των οποίων και του ίδιου του Περικλή), ο οποίος μάλιστα από πρόσφατες έρευνες χαρακτηρίστηκε ως η πρώτη εκδήλωση του αιμορραγικού πυρετού έμπολα, μέχρι την ισπανική γρίπη του 1918 που σκότωσε 50 εκατομμύρια ανθρώπους, η πορεία της ανθρωπότητας έχει πληγωθεί αρκετές φορές. Όμως πάντοτε βρήκε τρόπο να επιβιώσει και να ανακάμψει, έστω και υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες.
Τα τελευταία τριάντα όμως χρόνια, καταγράφεται μια σαφής αύξηση στις εξάρσεις μεταδοτικών ασθενειών. Η αύξηση του πληθυσμού της γης, η συγκέντρωση σε πυκνοκατοικημένες πόλεις και οικισμούς, η ευκολία στις μετακινήσεις και τα ταξίδια, η ρύπανση, η συνεχιζόμενη ανθρώπινη εισβολή σε φυσικά οικοσυστήματα και η κακομεταχείριση άγριων ζώων δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης πανδημιών. Ταυτόχρονα, η κλιματική κρίση ανοίγει νέους ορίζοντες στη μετάδοση ασθενειών και στην επανεμφάνιση νοσημάτων σε μέρη του κόσμου που τα είχαν αφήσει πίσω τους προ πολλού.
Προχθές, το παγκόσμιο δίκτυο του WWF ζήτησε για άλλη μια φορά την απαγόρευση του εμπορίου άγριων ζώων. Όταν με το καλό περάσει αυτή η εφιαλτική πανδημία, ας πρυτανεύσει η επιστημονική συμβουλή να αφήσουμε τα άγρια ζώα στα δικά τους υγιή οικοσυστήματα, ώστε να προστατεύσουμε την υγεία του πλανήτη και τη δική μας.
Η περιβαλλοντική διάσταση
Κλειστήκαμε στα σπίτια μας και αφήσαμε τον πλανήτη σε λίγη ησυχία. Τα αποτελέσματα της περιορισμένης ανθρώπινης δραστηριότητας ήδη καταγράφονται. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος κατέγραψε μειωμένες συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου NO2 σε πολλές ιταλικές πόλεις. Στο Μιλάνο, οι μέσες συγκεντρώσεις μεταξύ 16-22 Μαρτίου είχαν μειωθεί κατά 24% σε σύγκριση με την περασμένη χρονιά, στη Βαρκελώνη και τη Λισσαβόνα κατά 40%, και στη Μαδρίτη 56%. Στην Αθήνα, οι μέσες συγκεντρώσεις διοξειδίου του αζώτου για την περίοδο 11-30 Μαρτίου είχαν μειωθεί έως και κατά 31% σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο για την τριετία 2017-2019, ενώ στη Θεσσαλονίκη οι εκπομπές διοξειδίου του αζώτου και μικροσωματιδίων (ΑΣ10) μειώθηκαν έως και κατά 23% και 22% αντίστοιχα. Όπως αναφέρει το κλιματικό και ενεργειακό think tank Ember, η κρίση του COVID-19 προκάλεσε μείωση της ζήτησης ηλεκτρισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μέσα στην εβδομάδα 16-23 Μαρτίου, η Ιταλία, η Γαλλία και η Ισπανία σημείωσαν μειώσεις της τάξης του 10-12%.
Ειδικά όμως όσον αφορά στα ορυκτά καύσιμα, η πανδημία ανοίγει δρόμο για ολοκληρωτική κατάρρευση του σημερινού κλιματικά καταστροφικού μοντέλου. Οι τιμές του πετρελαίου κάνουν μακροβούτια σε ιστορικά χαμηλά, ως αποτέλεσμα της μειωμένης ζήτησης, αλλά και του πολέμου τιμών μεταξύ Ρωσίας – Σαουδικής Αραβίας. Αυτός ο πόλεμος τιμών εκτοπίζει το κάρβουνο από το πάνθεον των ηλεκτροπαραγωγικών καυσίμων, καθώς είναι ήδη πολύ ακριβότερο από το πετρέλαιο και το αέριο. Δεν είναι καιρός να δουν και οι πολιτικοί ηγέτες μας ότι φέρνοντας τις μεγάλες πετρελαϊκές στην Ελλάδα για εξορύξεις υδρογονανθράκων, σκάβουμε έναν οικονομικό λάκκο που εκτός από ανυπολόγιστες περιβαλλοντικές ζημιές, θα μας αφήσει και αθωράκιστους ενεργειακά σε εποχές που σίγουρα πλέον τίποτα δεν θα μπορεί να θεωρείται δεδομένο;
Πριν ακόμα από το ξέσπασμα της πανδημίας, οι προβλέψεις έδειχναν το τέλος της εποχής του «μαύρου χρυσού» και την εκτόπισή του από τις καθαρές πηγές ενέργειας. Η κρίση αυτή ίσως είναι η χρυσή ευκαιρία για να αφήσουμε πια πίσω βρόμικες για την υγεία μας και τον πλανήτη συνήθειες, όπως η εξόρυξη και χρήση απολιθωμένων καυσίμων.
Οικονομίες στην εντατική
Ζούμε μια κρίση που έχει κλονίσει τρομακτικά τη συλλογική ψυχολογία, αλλά και την παγκόσμια οικονομία. Σε ολόκληρο τον κόσμο, ζωές χάνονται και άνθρωποι πενθούν τους αγαπημένους τους, πολλοί χάνουν τις δουλειές τους καθώς επιχειρήσεις κατεβάζουν ρολά, τα συστήματα υγείας λυγίζουν, πυλώνες της οικονομίας ραγίζουν βαθιά και ίσως ανεπανόρθωτα. Οι κυβερνήσεις ανακοινώνουν πυρετωδώς μέτρα στήριξης.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση σε κάθε γωνιά της δέχεται μια συμμετρική απειλή που πρέπει να αντιμετωπίσει με αποφασιστικότητα, αλληλεγγύη, αλλά και με όραμα ώστε η επόμενη μέρα να είναι πραγματικά καλύτερη για όλους.
Το επείγον κάλεσμα που απηύθυνε χθες το ευρωπαϊκό δίκτυο του WWF στους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναδεικνύει την ανάγκη τα πακέτα μέτρων που διαπραγματεύονται, να ανοίγουν τον δρόμο για μια Ευρώπη ανθεκτική σε κρίσεις, αλληλέγγυα, βιώσιμη και κοινωνικά δίκαιη. Συγκεκριμένα, ζητάει τουλάχιστον 50% των πόρων να διατεθούν σε περιβαλλοντικά βιώσιμες δραστηριότητες και να αποκλειστούν ενισχύσεις προς δραστηριότητες που είναι επιβλαβείς για το περιβάλλον, όπως τα ορυκτά καύσιμα. Παρόμοια επιστολή απευθύναμε και στον έλληνα υπουργό οικονομικών επισημαίνοντας ότι «ως αντάλλαγμα για τη λήψη κρατικής βοήθειας, οι μεγάλες επιχειρήσεις οφείλουν να δεσμεύονται για κλιματική ουδετερότητα έως το 2050».
Για έναν καλύτερο καινούριο κόσμο
Αν κάτι μας δείχνει η αντιμετώπιση της πανδημίας είναι ότι σε καταστάσεις ζωής και θανάτου στο πολιτικό προσκήνιο παίρνει τα ηνία η επιστήμη και όχι τα ιδιοτελή, κοντόφθαλμα συμφέροντα. Μας δείχνει επίσης ότι η ανθρωπότητα ενώνεται μπροστά στην άμεση απειλή – οι κοινωνίες προτάσσουν την αλληλεγγύη και γινόμαστε άνθρωποι με κεφαλαίο Άλφα.
Ενώ η σημερινή πανδημία είχε προβλεφθεί, ταυτόχρονα ήταν αδύνατο να προσδιοριστούν με ακρίβεια, ο χρόνος και η πηγή εμφάνισής της. Στην περίπτωση όμως των οικολογικών κρίσεων, δυστυχώς – ή και ευτυχώς αν φανούμε αποφασιστικοί – οι προβλέψεις είναι εξαιρετικά ακριβείς. Η απώλεια φυσικών οικοσυστημάτων θα κοστίσει τουλάχιστον 10 τρισεκ. δολάρια μέσα στα επόμενα 30 χρόνια. Η κλιματική κρίση ήδη κοστίζει σε οικονομίες, κοινωνίες και ανθρώπινες ζωές. Αν και η καθυστέρηση αντιμετώπισής της ανεβάζει συνέχεια τον λογαριασμό των επιπτώσεων, οι πιο πρόσφατες εκτιμήσεις φέρνουν τον κόσμο μπροστά σε οικονομική (τουλάχιστον) καταστροφή: αν η μέση θερμοκρασία αυξηθεί κατά 1,5οC, αναμένουμε 54 τρισεκατομμύρια δολάρια ζημιές μέχρι το 21οο, ενώ στο σενάριο των +2οC οι οικονομικές επιπτώσεις φθάνουν τα 69 τρισεκατομμύρια δολάρια.
Ενώ τώρα η έμφαση πρέπει απαραιτήτως να είναι στη σωτηρία ανθρώπων και την υποστήριξη εκείνων που πλήττονται άμεσα από την ύφεση και την ανεργία, οι πολιτικές παρεμβάσεις και οι κοινωνικές διεκδικήσεις πρέπει να έχουν όραμα. Η πανδημία μας διδάσκει τη σημασία της συλλογικής δράσης και της αποφασιστικότητας που πρέπει να επιδείξουν αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τέτοιων διαστάσεων κρίσεις. Ας εκμεταλλευτούμε αυτό το μάθημα αλλά με τον σωστό τρόπο.
Η επόμενη μέρα πρέπει να βρει τον κόσμο μας ανθεκτικό στις κρίσεις, κάθε μορφής, αλλά με ισχυρότερες δημοκρατίες που θα παίρνουν έγκαιρα τις αποφάσεις και κοινωνίες όρθιες και αλληλέγγυες με εμπιστοσύνη στις δομές λήψης αποφάσεων και την επιστήμη. Το στοίχημα μιας σωστής επανεκκίνησης είναι μεγάλο, μας αφορά όλους και μας αφορά τώρα.
Γράφτηκε από τον/την Θεοδότα Νάντσου
