Τα πιθανά μελλοντικά ζιζάνια, έτσι όπως έχουν παρουσιαστεί από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στο Τ. Φυτικής Παραγωγής Αγροτικού Περιβάλλοντος Π. Χ. Λόλα.
Τα αγροοικοσυστήματα δεν είναι στατικά αλλά δυναμικά συστήματα αφού διαχρονικά παρατηρούνται αλλαγές στους ζιζανιοπληθυσμούς με τον περιορισμό ή εξαφάνιση κάποιων ζιζανίων και την είσοδο-εμφάνιση άλλων φυτικών ειδών. Αυτά τα άλλα φυτικά είδη ενδέχεται να είναι ζιζάνια από ένα άλλο αγροοικοσύστημα ή να μην είναι ζιζάνια αλλά αυτοφυή σε μία άλλη βιογεωγραφική περιοχή (σε επίπεδο φυτογεωγραφικής περιοχής) χώρας ή ηπείρου.
Τα φυτικά είδη στη δεύτερη περίπτωση αναφέρονται ως φυτά εισβολείς. Τα φυτά εισβολείς ζημιώνουν σοβαρά τα φυσικά οικοσυστήματα. Η έρευνα έως τώρα έχει δείξει ότι αρκετά από τα φυτά εισβολείς με το χρόνο γίνονται ζιζάνια εισβολείς και ορισμένα από αυτά στη συνέχεια επιβλαβή ζιζάνια.
Για το θέμα, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν η σχετική παρουσίαση σε Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Ζιζανιολογικής Εταιρίας από τον καθηγητή κ. Λόλα:
Τα ζιζάνια εισβολείς και τα επιβλαβή όχι μόνο απειλούν την παραγωγικότητα των αγροοικοστημάτων, αλλά σε πολλές περιπτώσεις προκαλούν σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές ζημίες. Επισημαίνεται ότι στην Ελλάδα, η μεγάλη σημασία αυτών των φυτικών ειδών δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί.
- Έτσι, δεν έχουν ακόμα συνταχθεί σχετικοί κατάλογοι και ειδικότερα για τα ενδεχόμενα φυτικά είδη εισβολείς ως πιθανά ζιζάνια, ούτε υπάρχει σχετική νομοθεσία για την διαχείριση τους, όσον αφορά τον χαρακτηρισμό τους, την πρόληψη εισαγωγής τους από τρίτες χώρες και εξάλειψης τους όπου είναι εφικτό οικονομικά και γεωργικά.
Στην εργασία παρουσιάζονται γενικά στοιχεία για τα φυτά εισβολείς και παρέχονται στοιχεία για μερικά φυτικά είδη εισβολείς που υπάρχουν σε γειτονικές χώρες ή χώρες με κλιματικές συνθήκες παρόμοιες της Ελλάδας, ως ενδεχόμενοι εισβολείς που είναι πιθανό να γίνουν ζιζάνια και κάποια ιδιαίτερα σοβαρά.
ΦΥΤΑ ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ: ΓΕΝΙΚΑ - ΕΝΝΟΙΕΣ
Τα αγροοικοσυστήματα, όπως και τα φυσικά οικοσυστήματα, δεν είναι στατικά αλλά δυναμικά. Τα ζιζάνια σε ένα αγροοικοσύστημα δεν παραμένουν τα ίδια συνεχώς, αλλά αλλάζουν σταδιακά με το χρόνο (Λόλας, 1984). Για παράδειγμα, έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένα ζιζάνια αυξάνουν τους πληθυσμούς τους ενώ άλλα περιορίζονται σημαντικά ή και παύουν να υπάρχουν σε ένα αγροοικοσύστημα,. Καλά γνωστά παραδείγματα μείωσης της παρουσίας ή απουσίας ζιζανίων είναι η γόγγολη-Agrostemma githago και η φούσκα-Leon τice leontopetalum (Λόλας, 1984). Μία άλλη αλλαγή με ενδεχόμενα σοβαρές επιπτώσεις στη δομή και παραγωγικότητα ενός αγροοικοσυστήματος είναι η είσοδος– εμφάνιση και εγκατάσταση στο αγροοικοσύστημα ενός νέου είδους φυτού. Το νέο αυτό φυτικό είδος ενδέχεται να είναι ένα ζιζάνιο ή όχι από ένα άλλο κοντινό ή μακρινό οικοσύστημα (ιθαγενές) ή ένα φυτικό είδος, ζιζάνιο ή όχι, από μία άλλη βιογεωγραφική περιοχή (σε επίπεδο φυτογεωγραφικής περιοχής,) χώρας ή ηπείρου (μη ιθαγενές).
Τα φυτικά είδη στη δεύτερη περίπτωση αναφέρονται ως φυτά εισβολείς -Invasive plants (Λόλας, 2010) ή κατά άλλους εισβολικά φυτά (Κριγκας & Δαρδιώτης, 2008) ή χωροκατακτητικά (Ελλην. Βοτανική Εταιρεία). Τα φυτά εισβολείς διαταράσσουν - ζημιώνουν σοβαρά τα φυσικά οικοσυστήματα (περιβαλλοντικά ζιζάνια) και μερικά είναι πρόδρομα ζιζάνια για τα αγροοικοσυστήματα.
Η έρευνα έως τώρα έχει δείξει ότι αρκετά από τα φυτά εισβολείς με το χρόνο γίνονται ζιζάνια εισβολείς (Invasive weeds ) και ορισμένα από αυτά στη συνέχεια επιβλαβή ζιζάνια (Noxious weeds).
Τα ζιζάνια εισβολείς και τα επιβλαβή όχι μόνο απειλούν την παραγωγικότητα των αγροοικοστημάτων, αλλά σε πολλές περιπτώσεις προκαλούν σοβαρές οικονομικές, κοινωνικές (δημόσια υγεία) και περιβαλλοντικές ζημίες. Κατά τους Kaufman & Kaufman, (2007) τα φυτά εισβολείς θεωρούνται η δεύτερη μεγαλύτερη απειλή για τα δάση μετά την πυρκαγιά, ενώ κατά τους Sala et al. (2000) η δεύτερη αιτία απώλειας της βιοποικιλότητας μετά την διατάραξη των βιοτόπων και μεταξύ των σπουδαιότερων παραγόντων της κλιματικής αλλαγής.
Τα τελευταία 15 και περισσότερα χρόνια η σημασία των φυτών εισβολείς στη Γεωργία έχει αναγνωριστεί σε πολλές χώρες (Η.Π.Α. Αυστραλία-Νέα Ζηλανδία, Ν. Αφρική, Ιταλία, Γαλλία, Πορτογαλία, κ.α.) όπου διεξάγεται αρκετή έρευνα, αναπτύσσεται ειδική νομοθεσία, ενώ παράλληλα έχουν συνταχθεί κατάλογοι (Fried, 2010; Genovesi & Scalera, 2007; Groves, et al., 2005) με τα φυτά εισβολείς (και ζιζανίων εισβολείς). Έτσι υπάρχουν κατάλογοι παγκόσμιοι, περιφερειακοί, εθνικοί, τοπικοί ή καραντίνας (τρία είδη: Μαύρη λίστα, Λευκή, Γκρίζα- Genovesi & Scalera, 2007) με τα χειρότερα, τα σπουδαιότερα, τα 100 χειρότερα, κ.α. φυτά εισβολείς.
- Οι κατάλογοι αυτοί είναι πολύ χρήσιμοι για έγκαιρη προειδοποίηση, ενημέρωση, παρακολούθηση, εξάλειψη, εκπαίδευση, επικοινωνία. Επισημαίνεται ότι παρόλα αυτά στην Ελλάδα, η μεγάλη σημασία που παρουσιάζουν τα φυτά εισβολείς και οι σοβαρές ανεπιθύμητες επιπτώσεις τους όχι μόνο στα φυσικά οικοσυστήματα αλλά και στα αγροοικοσυστήματα ή την δημόσια υγεία δεν έχουν ακόμα αναγνωριστεί αφού δεν έχουν συνταχθεί επίσημοι κατάλογοι για τα φυτά εισβολείς, τα ζιζάνια εισβολείς και τα επιβλαβή (Λόλας, 2010), δεν υπάρχει σχετική νομοθεσία (Lolas, 2010), ενώ η έρευνα που γίνεται είναι ελάχιστη (Economou et al., 2008).
Ανύπαρκτη είναι η έρευνα στην Ελλάδα για τα φυτά εισβολείς σε γειτονικές χώρες ή χώρες με κλιματικές συνθήκες παρόμοιες της Ελλάδας τα οποία ως ενδεχόμενοι εισβολείς στη χώρα μας είναι πολύ πιθανό μερικά να γίνουν προοδευτικά με το χρόνο ζιζάνια και κάποια ιδιαίτερα σοβαρά.
Γι’ αυτό επιβάλλεται να γίνουν γνωστά τουλάχιστον μερικά από αυτά και να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα πρόληψηςαποφυγής εισόδου τους στη χώρα μας και σε αντίθετη περίπτωση ορισμένα ως ιδιαίτερα σοβαρά να περιοριστεί η εξάπλωση, ή να γίνει εξάλειψη τους.
ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ ΦΥΤΑ ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Στον Πίν. 1 αναφέρονται μερικά από τα φυτικά είδη, 17 ζιζάνια και 11 αυτοφυή, τα οποία είναι πολύ πιθανό να ‘’έλθουν’’ στην Ελλάδα από γειτονικές ή και απομακρυσμένες βιογεωγραφικές περιοχές. Κριτήρια για την επιλογή τους, ήταν: ανταγωνιστικότητα-οικολογικές επιπτώσεις, τρόπος αναπαραγωγής-δυσκολία αντιμετώπισης, μέγεθος εξάπλωσης τους και στην περίπτωση των ζιζανίων επιπλέον η βιολογική τους δυναμικότητα εισβολής. Επίσης λήφθηκε υπόψη και η αναφορά τους σε διάφορους καταλόγους χωρών με σχετική νομοθεσία (π.χ. Γαλλία, Fried. 2010).
Κατάλογο με 127 φυτά εισβολείς ή εν δυνάμει για τα οποία επιβάλλεται να λαμβάνονται μέτρα αποκλεισμού εισόδου τους σε μια χώρα της Ευρώπης έχει και η EPPO (διαδίκτυο EPPO Alert List). Σημειώνεται ότι ορισμένα φυτά εισβολείς πέραν των γνωρισμάτων-κριτηρίων παραπάνω είναι προβληματικά επίσης και γιατί είναι αλεργιογόνα (π.χ. Ambrosia, Iva. κ.α.), ή επηρεάζουν τις αποδόσεις καλλιεργούμενων φυτών όχι μόνο με ανταγωνισμό αλλά και μειώνουν το σχηματισμό καρπών με την γύρη τους (π.χ. Parthenium hysterophorus). Το P. hysterophorus βλάπτει την Δημόσια υγεία καθώς και την υγεία των ζωικών οργανισμών.
Το H. mantegazzianum είναι και ισχυρό δηλητηριώδες.Το Striga spp. είναι ολοπαράσιτο, ιδιαίτερα εξαντλητικό των φυτών που παρασιτεί και δεν είναι εφικτός ένας οικονομικός αποτελεσματικός έλεγχος του.
ΣΤΑΔΙΑ ΕΙΣΒΟΛΗΣ
Η πρόληψη ή η αποφυγή εισόδου ενός φυτού εισβολέα σε ένα βιότοπο προϋποθέτει καλή γνώση των τρόπων και σταδίων εισβολής του. Τα στάδια εισβολής είναι τρία.
Στάδιο 1. Είσοδος
Οι βιολογικές εισβολές σε μια βιογεωγραφική περιοχή μπορεί να γίνονται τυχαία ή σκόπιμαηθελημένα από τον άνθρωπο. Εκτιμάται ότι τα περισσότερα φυτά εισβολείς ευνοούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες Η χρονική περίοδος που ακλουθεί την είσοδο ενός φυτού εισβολέα σε ένα βιότοπο είναι κρίσιμη για την παραπέρα τύχη του.
Στάδιο 2. Εγκατάσταση-εγκλιματισμός
Για αρκετά φυτά εισβολείς η εγκατάσταση-εγκλιματισμός τους σε ένα φυσικό οικοσύστημα ή αγροοικοσύστημα δεν είναι δεδομένη μετά την είσοδο τους εκεί. Θεωρείται ότι εγκαταστάθηκε εφόσον έχει εκεί την ικανότητα να αυτοφύεται και αναπαράγεται.
Στάδιο 3. Εξάπλωση- Εισβολή
Για να καταγραφεί τελικά ένα φυτικό είδος ως εισβολέας είναι απαραίτητο μετά την εγκατάσταση του σε ένα βιότοπο να εξαπλωθεί και να εισβάλλει σταδιακά και σε άλλους βιότοπους. Πόσο διαρκεί κάθε στάδιο εξαρτάται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες, όπως και ο συνολικός χρόνος από την είσοδο μέχρι την έναρξη εισβολής σε άλλο(ους) βιότοπο(ους). Ακόμα περισσότερος είναι ο χρόνος για ένα φυτό εισβολέα να γίνει ζιζάνιο εισβολέας.
Τα φυτά εισβολείς στο νέο βιότοπο τους συναντούν και πρέπει να ξεπεράσουν κατά τα διάφορα στάδια εισβολής διάφορα εμπόδια όπως γεωγραφικά, περιβαλλοντικά, βιοτικά-αβιοτικά, αναπαραγωγής και επέκτασης. Έχει επίσης σημασία να τονιστεί εδώ ότι το ποσοστό από τα φυτά εισβολείς που θα εγκατασταθεί-εξαπλωθεί είναι μικρό, περί το 10% των ειδών που ήρθαν στο νέο βιότοπο και ακόμα μικρότερο, περί το 1% εκείνων που τελικά θα γίνουν ζιζάνια (Virtue et al. 2004).
ΤΡΟΠΟΙ - ΔΡΟΜΟΙ ΕΙΣΒΟΛΗΣ
Η είσοδος-εγκατάσταση-εξάπλωση των φυτών εισβολείς έχει ενταθεί και αναφέρεται ως αυξανόμενη σε πολλές νέες βιογεωγραφικές περιοχές. Ως κυριότεροι παράγοντες που εντείνουν αυτό το φαινόμενο θεωρούνται τα έντονα διαταραγμένα οικοσυστήματα, η κλιματική μεταβολή (οι κλιματικές αλλαγές) παγκόσμια και η αστικοποίηση. Μεγάλη και καθοριστική συμβολή έχει και η εντατικοποίηση της Γεωργίας. Οι κύριοι τρόποι-δρόμοι εισβολής είναι το εμπόριο, οι μεταφορές, τα ταξίδια και ο τουρισμός, όλα συνδεόμενα με την παγκοσμιοποίηση και τις ανθρώπινες δραστηριότητες.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Τα φυτά εισβολείς έχουν ιδιαίτερα σοβαρές ανεπιθύμητες επιπτώσεις τόσο στα φυσικά οικοσυστήματα, όσο ορισμένα από αυτά στη συνέχεια και ιδιαίτερα (περισσότερο) από οικονομική άποψη, στα αγροοικοσυστήματα. Ειδικότερα, μεγαλύτερη προσοχή χρειάζεται για τα ενδεχόμενα φυτά εισβολείς ως πιθανά μελλοντικά ζιζάνια. Επιβάλλεται να είναι γνωστά, να παρακολουθούνται και να αντιμετωπίζονται με αυστηρά μέτρα αποκλεισμού της εισόδου τους, αμέσως με την πρώτη εμφάνιση τους περιορισμού εγκατάστασης-εξάπλωσης τους μετά τυχόν είσοδο τους και σε περίπτωση ορισμένων, π.χ. παρασιτικών, να επιδιώκεται η εξάλειψη τους.
