Του Γεωργίου Κομζιά, εκπαιδευτικού, ερευνητή και συγγραφέα
Η τοπική μας παράδοση δεν είναι απλή υπόθεση αναπαράστασης· είναι μνήμη ζώσα, γραμμένη με τον ιδρώτα και το αίμα των προγόνων μας, με τους αγώνες και τις χαρές της κοινότητας. Κάθε πανηγύρι, πέρα από την ψυχαγωγία, αποτελεί φορέα συλλογικής μνήμης, ένα σημείο αναφοράς που συνδέει τις γενιές και μεταδίδει αξίες.
Πρόσφατα, όμως, σε εκδήλωση που οργανώθηκε με καλή –υποτίθεται– πρόθεση, η ιστορική διάσταση του πανηγυριού παρουσιάστηκε με στρεβλώσεις, παραλείψεις και ανακρίβειες. Δεν πρόκειται για μια «ασήμαντη λεπτομέρεια». Όταν η ιστορία παραχαράσσεται ή απλουστεύεται, χάνει την αλήθεια της και μαζί κινδυνεύει να χαθεί και η βαθύτερη σημασία της παράδοσής μας.
Το πανηγύρι της Αγι’ - Αγάθης δεν γεννήθηκε ως ένα απλό γλέντι. Συνδέεται με την πίστη, με τα ήθη και με τις ιστορικές συγκυρίες του τόπου. Οι πομπές, τα τραγούδια, οι χοροί, οι μνήμες αγώνων και θυσιών, οι μυστικές τελετουργίες των παλιών χρόνων, όλα αυτά δεν μπορούν να παραβλέπονται ούτε να «προσαρμόζονται» στις ανάγκες μιας παράστασης ή μιας ευκαιριακής αφήγησης.
Το πανηγύρι της Αγί’ - Αγάθης: μια ιδιαίτερη μνήμη του τόπου
Το πανηγύρι της Αγι’ - Αγάθης δεν φέρει τον συνηθισμένο θρησκευτικό ή εμπορικό χαρακτήρα που συναντά κανείς σε άλλα τοπικά δρώμενα. Η ξεχωριστή λαογραφική του φυσιογνωμία συνοδεύεται από μια σπουδαία ιστορική και χρονολογική σημασία. Τελείται στις 23 Αυγούστου, ημέρα αφιερωμένη στα Εννιάμερα της Παναγίας, γεγονός που γεννά ευλόγως το ερώτημα: γιατί το πανηγύρι γίνεται με τόση λαμπρότητα την ημέρα αυτή, φέρει το όνομα της Αγίας Αγάθης και συνδέεται με το ομώνυμο ξωκλήσι;
Μία πρώτη εξήγηση δίνει ο Νικόλαος Σπυρόπουλος (1958, σσ. 217–218), ο οποίος υποστηρίζει ότι το πανηγύρι έχει τις ρίζες του σε παλαιότερη γιορτή που τελούνταν στη θέση «Ψηλή Παναγιά» στις 23 Αυγούστου, όταν εόρταζε εκεί το ομώνυμο βυζαντινό μοναστήρι. Το πανηγύρι εκείνο, γνωστό ως «Πανηγύρι της Ψηλής Παναγιάς», συνδέθηκε με τα γεγονότα του 1824, όταν, σύμφωνα με τον ίδιο, συγκεντρώθηκαν εκεί οι οπλαρχηγοί της Βορειοδυτικής Ελλάδας, ύστερα από πρόσκληση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, για να αναζητήσουν τρόπους περιορισμού της εμφύλιας διαμάχης.
Μια δεύτερη εκδοχή παρουσιάζει ο Ανδρέας Δημητρίου (1929, σ. 36), ο οποίος τοποθετεί την απαρχή του πανηγυριού μετά την πτώση του Ντολμά, το 1826. Τότε, τα γυναικόπαιδα που εγκατέλειψαν το Αιτωλικό τη νύχτα της 28ης Φεβρουαρίου προς την 1η Μαρτίου αιχμαλωτίστηκαν στην προσπάθειά τους να καταφύγουν στη Ψηλή Παναγιά. Η τραγική αυτή μνήμη, κατά τον Δημητρίου, άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στην τοπική συνείδηση και συνδέθηκε με την καθιέρωση του πανηγυριού.
Σύμφωνα όμως με τον Αιτωλικιώτη Χρήστο Ι. Καρβέλη ή Πατέα (Κομζιάς, σ.σ. 54–55), το 1835, επί δημαρχίας Κουρκουμέλη, το Αιτωλικό θέσπισε αναμνηστικές γιορτές αρματωμένων στη μνήμη των πεσόντων της Επανάστασης. Οι γιορτές αυτές πραγματοποιούνταν σε συγκεκριμένα σημεία που συνδέθηκαν με σπουδαία γεγονότα του Αγώνα – στη Φοινικιά, στον Άγιο Νικόλαο Κούντουρο, στον Άγιο Αθανάσιο – και φαίνεται πως τελούνταν ανήμερα της εορτής του κάθε Αγίου, ημέρα δηλαδή του πανηγυριού. Αποτέλεσαν ξεχωριστά πανηγύρια με ιστορικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, τα οποία συνέβαλαν στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης και ενίσχυσαν το κύρος της τοπικής παράδοσης.
Μετά την Απελευθέρωση, όταν η ζωή βρήκε ξανά τον ρυθμό της, οι κάτοικοι ανηφόρισαν στο ερειπωμένο μοναστήρι της Ψηλής Παναγιάς για να πανηγυρίσουν. Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1830, με την ανέγερση του ξωκλησιού της Αγίας Αγάθης σε πιο προσιτό σημείο, με άνεση χώρου για τις μεγάλες συγκεντρώσεις, η πρώτη ονομασία ξεχάστηκε. Έτσι, το πανηγύρι μεταφέρθηκε, ανανεώθηκε και «βαπτίστηκε» εκ νέου: από «Πανηγύρι της Ψηλής Παναγιάς» έγινε το γνωστό σε όλους «Πανηγύρι της Αγι’ - Αγάθης».
Σήμερα, η γιορτή αυτή δεν αποτελεί απλώς μια λαϊκή πανήγυρη, αλλά ένα ζωντανό μνημείο ιστορικής συνέχειας· μια γέφυρα που συνδέει τον τόπο με την παράδοσή του και τους ανθρώπους με τη συλλογική τους μνήμη.
Τα πανηγύρια των αρματωμένων
Το πανηγύρι της Αγίας Αγάθης εντάσσεται σε έναν ευρύτερο κύκλο εθιμικών τελετουργιών που είναι γνωστά ως πανηγύρια των αρματωμένων. Τα πανηγύρια αυτά, λόγω της ιδιότυπης συμμετοχής των πανηγυριστών, έχουν πολυσύνθετου χαρακτήρα: ιστορικό, θρησκευτικό, κοινωνικό και συμβολικό μαζί και με την αρχή τους βασισμένη στην ανάμνηση κάποιου εθνικού γεγονότος τοπικής ή γενικότερης σημασίας. Κάποια σημαντικά γεγονότα εθνικού περιεχομένου της εποχής του Αιτωλικού κλεφταρματολισμού, συνταιριασμένα με κάποιο επίκαιρο θρησκευτικό, έμειναν βαθιά χαραγμένα στη μνήμη των όσων επέζησαν από εκείνον τον μεγαλειώδη αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και, όταν αργότερα κέρδισαν τη λευτεριά τους, το πρώτο τους μέλημα ήταν να τιμήσουν και να πανηγυρίσουν τα γεγονότα εκείνα ως τοπικές εθνικές γιορτές.
Τα μεγαλύτερα από τα παραπάνω πανηγύρια, τα οποία αποτελούν και τους κεντρικούς πυρήνες όλων των άλλων, είναι αυτά της του Αη - Συμιού και Αγι’ - Αγάθης. Σημεία αναφοράς αυτών είναι τα μοναστήρια της Ψηλής Παναγιάς και του Αη - Συμιού, χώροι στους οποίους γινόταν κατά την τουρκοκρατία οι συναντήσεις των κλεφταρματολών του Ζυγού. Τα υπόλοιπα πανηγύρια που παρουσιάζουν την ίδια οργανωτική μορφή είναι: του αγίου Γεωργίου στο Μάστρο, του Αγίου Ιωάννη στο Ευηνοχώρι, της Αγίας Παρασκευής στο Νεοχώρι, της Αγι’ - Αγάθης στη Σταμνά, του Αγίου Ιωάννη στη Γουριά και των αγίων Ασωμάτων στον Άγιο Ηλία.
Τα πανηγύρια των αρματωμένων: τελετουργία και μύηση
Το πανηγύρι των αρματωμένων διατηρούν σταθερές, αναλλοίωτες εθιμικές πρακτικές – το ντύσιμο, το κάλεσμα, την ικεσία, τους χορούς, την πομπή και το τελετουργικό κλείσιμο. Ο τρόπος βίωσης και η δομή του καταδεικνύουν τις βαθιές του ρίζες στο αρχαίο ελληνικό παρελθόν. Στον πυρήνα του βρίσκεται ο μυητικός χαρακτήρας. Η διαδικασία ξεκινά με το κάλεσμα, που εισάγει τον μυητικό αποκλεισμό, συνεχίζεται με τις τελετουργίες γύρω από την πόλη και κορυφώνεται με την επιστροφή και την επανένταξη του νέου άντρα στο οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον. Η ένδυση και τα εξαρτήματα της φορεσιάς λειτουργούν ως συμβολική σφραγίδα αυτής της μύησης.
Για να ερμηνεύσει κανείς τα πανηγύρια των αρματωμένων, οφείλει να ξεπεράσει δύο εμπόδια: τους αιτιολογικούς μύθους που κατά καιρούς επινοήθηκαν γύρω από τις τελετουργίες τους και την εξέλιξη των δρωμένων μέσα στον χρόνο. Συχνά, πρόχειρες εξηγήσεις προσέδωσαν στα πανηγύρια εθνικό ή ιστορικό χαρακτήρα, επισκιάζοντας τον βαθύτερο πυρήνα τους.
Από την παρατήρηση ξεχωρίζουν δύο βασικά στοιχεία. Πρώτον, η ιεροπρέπεια που τα συνοδεύει. Οι παρέες των αρματωμένων διατήρησαν τον μυστηριακό χαρακτήρα τους και δεν εκφυλίστηκαν σε απλό θέαμα. Αυτό επέτρεψε τη διάσωση πανάρχαιων τελετουργιών, οι οποίες μας αποκαλύπτουν τον πολιτισμικό κόσμο μιας παλαιότερης κοινωνίας. Δεύτερον, τα πανηγύρια διατηρούν την πληρότητα μιας ολοκληρωμένης τελετής, με αρχή, μέση και τέλος, κατά το πρότυπο της αρχαίας γιορτής: πομπή – αγώνας – κώμος.
Κεντρικός πυρήνας είναι η μύηση. Ο νέος μύστης δέχεται το κάλεσμα της παρέας, αποκόπτεται από το οικογενειακό περιβάλλον και εντάσσεται στον κόσμο των αρματωμένων. Το τελετουργικό κάλεσμα, με συνοδεία ζουρνάδων σε δίσημο ρυθμό, κορυφώνεται στην πομπή προς την εκκλησία, όπου λαμβάνεται η ευλογία και καθαγιάζεται ο χώρος με κυκλική περιφορά. Ακολουθεί η πορεία στους δρόμους της πόλης, πράξη προστασίας της κοινότητας από τις κακές δυνάμεις. Ο μαγικός κύκλος, μια πανάρχαια αποτροπαϊκή πράξη (Charles Stewart, 2000), οριοθετεί το ιερό από το κοσμικό και ενισχύεται με κυκλικούς χορούς, αυστηρά καθορισμένους και συγχρονισμένους με τη μουσική.
Οι αρματωμένοι εμφανίζονται ως ένοπλος θίασος, όχι πολεμικός αλλά λατρευτικός (E. Fehrle). Τα όπλα και τα ασημικά της φορεσιάς λειτουργούν αποτροπαϊκά, ενώ οι χορευτικοί βηματισμοί σε αργό και γρήγορο ρυθμό αποτελούν ικεσία και εξευμενισμό. Στην ουσία πρόκειται για κατάλοιπο αρχαίων ενόπλων χορών, όπως των Κουρητών και των Κορυβάντων, που προστάτευαν τη θεότητα στις κρίσιμες μεταβάσεις του χρόνου.
Η χρονική περίοδος τέλεσης, ιδίως των χειμωνιάτικων πανηγυριών, συμπίπτει με την είσοδο της άνοιξης – την αρχή του ενιαυτού στον αρχαίο κόσμο. Έτσι, τα πανηγύρια των αρματωμένων εγγράφονται στο ετήσιο λατρευτικό ημερολόγιο ως δρώμενα προστασίας, μύησης και κοινωνικής συνοχής.
Η ουσία τους, λοιπόν, δεν βρίσκεται στους νεότερους μύθους που τα συνέδεσαν με γεγονότα της Τουρκοκρατίας, αλλά στην διαχρονική τελετουργία που επιβεβαιώνει την αλληλεγγύη της παρέας, ανανεώνει τους δεσμούς και επιτρέπει την ένταξη νέων μελών. Ένα ζωντανό απολίθωμα μιας πανάρχαιας παράδοσης που επέζησε ακέραιη μέχρι τις μέρες μας.
Η αλήθεια είναι ότι η μνήμη των πανηγυριών έχει επιβιώσει γιατί μεταβιβάστηκε πιστά από γενιά σε γενιά, μέσα από το στόμα των γερόντων, τις διηγήσεις, τα τραγούδια, τις μαρτυρίες. Δεν είναι ιδιοκτησία κανενός μεμονωμένου φορέα· είναι κοινό κτήμα της κοινωνίας μας. Κι αυτό το κτήμα δεν έχουμε το δικαίωμα να το διαστρεβλώνουμε.
Ο ρόλος μας, ως κοινότητα, είναι να το προστατεύσουμε. Να το καταγράψουμε σωστά, να το διδάξουμε στα παιδιά, να το μεταφέρουμε με σεβασμό. Μόνο έτσι θα συνεχίσει να αναπνέει και στο μέλλον, χωρίς να χάσει την αυθεντικότητά του.
Ας είναι λοιπόν το πρόσφατο περιστατικό ένα καμπανάκι. Γιατί η παράδοση δεν είναι διακοσμητικό στοιχείο· είναι η ίδια η ψυχή του τόπου. Και η ψυχή δεν επιδέχεται εκπτώσεις.
Φωτό: Παρέα αρματωμένων 1881 (φωτ. Αρχείο Γ. Κώνστας)
Φωτό: Χορός στην πλατεία (φωτ. Γ. Κομζιάς)
Βιβλιογραφία
- Stewart, (2000). Χρόνος, τελετουργία και τελεολογία. Αρχαιολογία και Τέχνες, 76(Σεπτέμβριος), 28.
- Δημητρίου, Α. (1929). Το Αιτωλικό. [Αυτοέκδοση].
- Κομζιάς, Γ. (1999). Το πανηγύρι της Άγια Αγάθης. Αιτωλικό: Εκδόσεις Ασημακόπουλος.
- Κουφός, Ι. (1971). Αιτωλοακαρνανική και ευρυτανική εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση
- Μέγας, Γ. (2005). Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας (5η έκδ., σ. 175). Αθήνα: Εστία. (Απόσπασμα από Fehrle).
- Σπυρόπουλος, Ν. (1958). Το Πανηγύρι της Αγι’ – Αγάθης. Αρχεία Εταιρείας Αιτωλοακαρνανικών Σπουδών (Τόμ. Α΄). Αθήνα.
Γεώργιος Κομζιάς: Δάσκαλος, ερευνητής και συνεχιστής της παράδοσης
Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης (Συνταξιούχος)
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε., τηλ. 6977356511
Γεννημένος στη Ροδαυγή Άρτας το 1959, ο Γεώργιος Κομζιάς μεγάλωσε μέσα στον παλμό της ηπειρώτικης παράδοσης. Σπούδασε Παιδαγωγικά στην Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης και για χρόνια υπηρέτησε ως δάσκαλος σε δημόσια σχολεία, χωρίς ποτέ να απομακρυνθεί από τον άλλο μεγάλο του έρωτα: τον ελληνικό παραδοσιακό χορό.
Από τα πρώτα του βήματα βρέθηκε στη σκηνή του συγκροτήματος «Δόρα Στράτου», ενώ στη συνέχεια δίδαξε παραδοσιακούς χορούς σε πολιτιστικούς συλλόγους και μοιράστηκε τις γνώσεις του ως εισηγητής σε σεμινάρια σε όλη την Ελλάδα. Με την ίδια αφοσίωση ασχολήθηκε και με τη Λαογραφία, καταγράφοντας μνήμες, δρώμενα και ιστορίες του τόπου του.
Το συγγραφικό του έργο αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για την τοπική και τη γενικότερη λαϊκή παράδοση. Ανάμεσα στα βιβλία του ξεχωρίζουν: «Το πανηγύρι της Αγι’ Αγάθης» (1999), «Το Καγκελάρι. Χορευτικό δρώμενο από τη Ροδαυγή Άρτας» (2003, 2009), «Σαν παραμύθια… τα παιχνίδια της αλάνας» (2011), το πεντάτομο έργο «Η Νησίστα» (2018), καθώς και «Το Αρτινό λαϊκό χοροστάσι» (2021).
Σήμερα, συνεχίζει να υπηρετεί με πάθος τον τόπο του και να φωτίζει, μέσα από την έρευνα και τη γραφή, την αστείρευτη πηγή της λαϊκής μας παράδοσης.
