Επιμέλεια: Μαρία Ν. Αγγέλη
Κάθε μια αργάτρια και σειρά, κάθε αργάτης κι αράδα
σκύβουν δεξιά, σκύβουν ζερβά, σκύβουν γύρα απ’ τη ρίζα
και τα χλωρά καπνόφυλλα γοργά γοργά μαζώνουν…
Και κάπου κάπου ακούγεται κάνα γλυκό τραγούδι
που τραγουδάει η αργατιά, που λένε οι δουλευτάδες,
τραγούδι για το μάζωμα, για τον καπνό τραγούδι
κι αχολογά ο καπνότοπος κι αντιλαλεί το γιούρτι…
Γ. Σαντάρμης
Με αφόρμηση ένα ποίημα του Λευτέρη Ξανθόπουλου με τίτλο: Χρονικό, το οποίο ανθολογείται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β Γυμνασίου και αναφέρεται σε μια οικογένεια καπνεργάτη στην Καβάλα, μαθητές και μαθήτριες κατανόησαν ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της Τοπικής ιστορίας του Αγρινίου. Αρκετές φορές η Λογοτεχνία δημιουργεί την αφόρμηση για τη μελέτη και κατανόηση της Τοπικής ιστορίας… Λογοτεχνία και Ιστορία «συνδιαλέγονται»…
Το Αγρίνιο, σωστά χαρακτηρίζεται ως «Πόλη του Καπνού» της νότιας Ελλάδας. Ο καπνός, το «φαρμακερό βοτάνι», όπως γράφει ο ποιητής Π. Χατζόπουλος, αποδείχτηκε «χρυσοφόρο» για το Αγρίνιο και την ευρύτερη περιοχή Αιτωλοακαρνανίας. Προέτρεψα τα παιδιά να συζητήσουν με τους γονείς και τους παππούδες και γιαγιάδες τους σχετικά με το θέμα της καλλιέργειας και παραγωγής του καπνού.
Αρκετά ανταποκρίθηκαν στην προτροπή μου και συνομίλησαν με την οικογένειά τους. Κατέγραψαν ένα τουλάχιστον περιστατικό που τους αφηγήθηκαν οι δικοί τους από τη βιωμένη εμπειρία στα καπνοχώραφα της περιοχής… Ο καπνός στη συγκεκριμένη περίπτωση λειτουργεί ως «γέφυρα» με το παρελθόν του τόπου και «γεφυρώνει» τις γενιές των παππούδων, των γονιών, των παιδιών…
Ενδεικτικά παραθέτω:
i).H γιαγιά μου έγκυος μάζευε καπνό…
Ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα παραγωγής και επεξεργασίας καπνού στην Ελλάδα για πάνω από έναν αιώνα ήταν το Αγρίνιο. Η καλλιέργεια του καπνού έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη της πόλης και την έκανε γνωστή παγκοσμίως για την εξαιρετική ποιότητα του καπνού που παραγόταν στον Αγρινιώτικο κάμπο. Σε κάθε οικογένεια υπάρχει ένας παππούς ή μία γιαγιά που να έχει να μας πει την δική του εμπειρία και ιστορία από εκείνα τα βασανιστικά και δύσκολα χρόνια. Έτσι και η γιαγιά μου Κλεοπάτρα Σύρρου μου αφηγήθηκε μια ιστορία που θυμάται ακόμα με τρόμο, όταν δούλευε στα χωράφια της οικογένειάς της και έζησε από κοντά τη δύναμη και τον κίνδυνο του καπνού:
«Ήταν το καλοκαίρι του ’80, ήταν χαράματα, ο ουρανός είχε πάρει τα πρώτα χρώματα της αυγής. Το χώμα ήταν υγρό και όλα ήταν περιλουσμένα με το νερό της βροχής που έριξε την προηγούμενη ημέρα. Ήμουν έγκυος στο δεύτερο παιδί μου, όμως αυτό δεν με σταμάτησε, και όπως κάθε πρωί πήγα να μαζέψω τα καπνά. Οι δουλειές ήταν πολλές και δύσκολες μα όλοι στην οικογένεια συμμετείχαν για να τελειώσουμε το συντομότερο δυνατό. Τα δεμάτια με τα καπνά ήταν φορτωμένα στο αγροτικό, έτοιμα για να πάμε να τα αρμαθιάσουμε.
Ξεκίνησα το αγροτικό, ο δρόμος ήταν κακοτράχαλος και ανώμαλος, γεμάτος λακκούβες. Κάποια στιγμή, ενώ οδηγούσα, το αγροτικό έπεσε σε μία λακκούβα, αναπήδησε, με αποτέλεσμα να φύγει από την πορεία του και ένιωσα όλη την πίεση του τιμονιού στην κοιλιά μου, σαν να μου χώνουν κατάβαθα ένα μαχαίρι. Το μόνο που σκέφτηκα εκείνη την στιγμή ήταν το παιδί μέσα στην κοιλιά μου. Αμέσως κατέβηκα από το αγροτικό με αβάστακτους πόνους και την αγωνία μου να κορυφώνεται, καθώς άρχισα να αισθάνομαι ζαλάδα από την έντονη μυρωδιά του φρέσκου καπνού και την ζέστη.
Ο σύζυγός μου με πήγε αμέσως στο νοσοκομείο. Κρύος ιδρώτας έτρεχε πάνω μου και το άγχος γινόταν όλο και μεγαλύτερο. Για καλή μου τύχη, η ανταπόκριση των γιατρών και των νοσοκόμων ήταν άμεση και ύστερα από μια σειρά εξετάσεων και ελέγχων ο γιατρός μας διαβεβαίωσε ότι το έμβρυο ήταν καλά και σε φυσιολογική κατάσταση. Το χρώμα επανήλθε στο πρόσωπό μου, τα δάκρυα χαράς μούσκεψαν τα ρούχα μου, το άγχος έφυγε και όλα ήταν και πάλι φυσιολογικά. Πίσω στο χωράφι τα καπνά περίμεναν τη δική μας φροντίδα όπως πάντα...».
Η γιαγιά μου θυμάται ακόμα την ταραχή, τον ιδρώτα, τη σκόνη και τη μυρωδιά του καπνού εκείνης της ημέρας. Μπορεί να πέρασαν πολλά χρόνια από τότε, όμως κάθε φορά που μυρίζει καπνό, γυρνάει πίσω, με το μυαλό της, σε εκείνη τη στιγμή που φοβήθηκε όσο ποτέ… Είναι κάποια γεγονότα που δεν ξεχνιούνται. Ευαγγελία Κούση.
ii) «Αχ αυτά τα χρόνια! Δεν θα φύγουν ποτέ από την μνήμη μου…»
Πολλές οικογένειες τα παλιά χρόνια συντηρούνταν από την παραγωγή καπνού. Οι περισσότερες στο νομό μας δούλευαν καθημερινά στις καπναποθήκες ή τα καπνοχώραφα του τόπου. Η γιαγιά μου ξεκίνησε να εργάζεται στον καπνό στην ηλικία μόλις των δέκα ετών μέχρι το τέλος της παραγωγής του. Οι εμπειρίες που έζησε στα χωράφια ήταν ατελείωτες και είναι τόσο βαθιά χαραγμένες στο μυαλό της που είναι σχεδόν αδύνατο να ξεχαστούν. Η ίδια αφηγείται:
« Ήταν καλοκαίρι, Αύγουστος μήνας. Εγώ ήμουν σχεδόν 19 χρονών. Μαζί με τα αδέρφια μου εκείνους τους μήνες πηγαίναμε στα χωράφια για να μαζέψουμε τον καπνό. Ξεκινάγαμε από το σπίτι μας στις δύο το ξημέρωμα και μέχρι να φτάσουμε εκεί έφτανε τρεις. Ο πατέρας μας, μας έλεγε ότι εκείνες τις ώρες ο καπνός είναι δροσερός και έτσι θα τον μαζεύαμε στην ώρα του και μετά θα τον πουλάγαμε πιο εύκολα στους εμπόρους… Η κούρασή μας φαινότανε από μίλια μακριά, αλλά δεν τολμούσαμε να βγάλουμε άχνα. Εγώ σκιαζόμουν να περπατάω μόνη μου στα σκοτάδια γι’ αυτό και δεν έφευγα ποτέ από το πλευρό του μεγάλου μου αδερφού. Η ώρα περνούσε βασανιστικά αργά, σαν η μέρα να έπαιζε κρυφτό και να μην ήθελε να δείξει το φως της. Καθώς μαζεύαμε τον καπνό ο αδερφός μου ένιωσε σαν κάτι να πηδάει στο χέρι του. Ήταν μία οχιά! Τίναξε με δύναμη το χέρι του, και ουρλιάξαμε τόσο δυνατά που πρέπει να ακουστήκαμε σε ολόκληρο τον νομό. Αρχίσαμε να τρέχουμε με όσες αντοχές και δύναμη μας είχαν απομείνει που ούτε και ο Θεός ο ίδιος δεν μπορούσε να μας σταματήσει. Το κακό είναι ότι από την τρομάρα μας δεν καταλάβαμε ότι καταστρέφαμε μεγάλα κομμάτια του καπνού για τα οποία βέβαια θα μας τιμωρούσε ανάλογα ο πατέρας μας…
Αχ αυτά τα χρόνια! Δεν θα φύγουν ποτέ από την μνήμη μου. Πάντα θα κουβαλάω πάνω μου την κούραση και τα τραύματα της εποχής αυτής τα οποία θα συντροφεύουν την ψυχή μου μέχρι το τέλος της ζωής μου».
Την ιστορία μου την αφηγήθηκε η γιαγιά μου Δήμητρα Ελευθερίου, όπως την έζησε τότε, στο χωριό Λεπενού Αιτωλοακαρνανίας.
Αγγέλα Κουτσομπίνα.
iii) Με τη λάμπα ασετυλίνης φώτιζαν το καπνοχώραφο…
Η περιοχή του Αγρινίου φημίζεται για την καλλιέργεια του καπνού. Οι μεγαλύτεροι έχουν πολλές ιστορίες να μας διηγηθούν, αφού στις μέρες μας έχει σταματήσει η καλλιέργεια και η παραγωγή του.
Θυμάμαι τους γονείς μου να μου λένε ιστορίες για τη σκληρή και κοπιαστική εργασία της συλλογής του καπνού, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες… Ήταν αναγκασμένοι να ξυπνούν από νωρίς και να μαζεύουν με το φως της λάμπας, που είχαν μαζί τους, τα φύλλα του καπνού.
Ένα περιστατικό το οποίο θυμάται ο πατέρας μου, Αναστάσιος Μαλαβέτας: Ένα πρωινό, πριν ξημερώσει, ο πατέρας μου την ώρα που μάζευε καπνό ένιωθε τόσο νυσταγμένος, που δεν πρόσεξε την λάμπα η οποία φώτιζε το χωράφι, με αποτέλεσμα να τη σπάσει. Αμέσως όλοι σταμάτησαν και προσπάθησαν να βρουν τρόπο ώστε να συνεχίσουν, χωρίς καθυστέρηση, προτού ξημερώσει. Ο παππούς μου τότε κινήθηκε γρήγορα προς το αγροτικό, το οποίο βρισκόταν σε μια άκρη του χωραφιού και το τοποθέτησε σε τέτοια θέση, ώστε με τα αναμμένα φώτα να μπορούν να συνεχίσουν τη δουλειά…
Ήταν ένα περιστατικό που έμεινε χαραγμένο στη μνήμη του πατέρα μου, γιατί η συγκομιδή του καπνού αποτελούσε τότε τη μόνη πηγή εσόδων.
iv). To κουλουριασμένο φίδι…
Αυτό το περιστατικό μου είπε η γιαγιά μου Μένια Κολοβού: « Ήμουν 25 χρονών, πριν καμιά 50ριά χρόνια… Τότε όλοι είχαμε καπνά και σηκωνόμασταν νύχτα να μαζέψουμε, γιατί είχε δροσιά. Άμα ξημέρωνε και ζέσταινε, δεν μπορούσες να πλησιάσεις. Εκεί που μάζευα, πάω να πιάσω μια ρίζα και μαλάζω κάτι μαλακό· ήταν ένα μεγάλο φίδι κουλουριασμένο, κοιμόταν αλλά δεν ξύπνησε. Φωνάξαμε τον παππού τον Παναγιώτη, ήρθε με το τσαπί και του ’δωσε μια και το σκότωσε στον ύπνο του. Από τότε εγώ δεν ξαναπήγα για καπνά, φοβήθηκα! Ο αδερφός μου πήγαινε πιο πέρα και μάζευε, κι ύστερα κοιμόταν στο αυλάκι σαν μικρό παιδάκι…». Σπύρος Κολοβός.
Ως επίλογο, αντιγράφω τους στίχους ενός μαθητή:
Όταν ήμασταν μικρά
πηγαίναμε με τους γονείς μας στα καπνά
Ήταν ηλιόλουστα αλλά και κουραστικά…
και σίγουρα τελειώναμε, πριν την Παναγιά.
Το καλοκαίρι θάλασσα δεν βλέπαμε καθόλου!
Το γεύμα μας με πείνα περιμέναμε ανυπόμονα…
Άντε να αρμαθιάσουμε, να τελειώσουμε για φέτος
πάλι να κάνουμε τα ίδια, του χρόνου με υγεία!
Χρήστος Ταλάντζης
φωτο αρθρου: https://www.agriniopress.gr/ta-paidia-ton-kapnochorafon-stin-aitoloakarnania
