γράφει η δικηγόρος Κάτια Αναγνωστοπούλου
Η ελευθερία της τέχνης στην Ελλάδα, όπως προστατεύεται από το Σύνταγμα, είναι σαφώς κατοχυρωμένη και δεν υπόκειται σε περιορισμούς, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις που συνδέονται με την προστασία άλλων συνταγματικά διασφαλισμένων δικαιωμάτων. Το άρθρο 16, παράγραφος 1, του Συντάγματος αναφέρει ξεκάθαρα ότι «Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες», τονίζοντας παράλληλα την υποχρέωση του κράτους να προάγει την ανάπτυξή τους. Έτσι, η ελευθερία της τέχνης είναι εξαιρετικά ισχυρή και δεν περιορίζεται από τυπικούς νομικούς κανόνες, εκτός αν συντρέχουν σοβαροί λόγοι προστασίας άλλων εννόμων αγαθών, όπως η θρησκευτική συνείδηση.
Στην περίπτωση που προκύψει σύγκρουση μεταξύ της ελευθερίας της τέχνης και άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στη θρησκευτική συνείδηση, απαιτείται προσεκτική στάθμιση των αντιτιθέμενων συμφερόντων. Το άρθρο 13 του Συντάγματος διασφαλίζει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, και όταν αυτή συγκρούεται με την ελευθερία της τέχνης, πρέπει να αναγνωριστεί ότι και τα δύο έννομα αγαθά προστατεύονται ισόκυρα. Ο δικαστής, στο πλαίσιο αυτής της στάθμισης, υποχρεούται να εξετάσει κατά πόσο η προστασία της ελευθερίας της τέχνης είναι προτιμότερη από την ενδεχόμενη περιοριστική προσβολή του θρησκευτικού συναισθήματος.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η προστασία της ελευθερίας της τέχνης απαιτεί σοβαρούς λόγους περιορισμού. Η προσβολή ενός ατόμου από καλλιτεχνικά έργα δεν συνιστά επαρκή λόγο για τον περιορισμό αυτής της ελευθερίας. Αντίστοιχα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προασπίζει την καλλιτεχνική έκφραση, ακόμη και όταν οι ιδέες που εκφράζονται ενδέχεται να σοκάρουν ή να προσβάλλουν ορισμένα τμήματα του πληθυσμού. Αυτό το δικαίωμα ενσωματώνει την αξία της πολυφωνίας και της ανεκτικότητας, θεμελιώδη συστατικά για την ύπαρξη μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι η τέχνη πρέπει να αντιμετωπίζεται τόσο ως δικαίωμα του καλλιτέχνη όσο και ως δικαίωμα του κοινού. Το κοινό έχει το θεμελιώδες δικαίωμα να έχει πρόσβαση σε έργα τέχνης, και η λογοκρισία ή η απαγόρευση παρουσίασης αυτών των έργων προσβάλλει το δικαίωμά του.
Πριν ωστόσο γίνει λόγος για προσπάθεια οριοθέτησης ισοκυρων προβαλλόμενων έννομων αγαθών. Θα πρέπει να γίνει λόγος για την ίδια την τέχνη και τούτο διότι η τέχνη εκτιμάται σύμφωνα με τρεις βασικούς πυλώνες: την έμπνευση, την επιδεξιότητα και τον αυτοπεριορισμό. Η έμπνευση αναφέρεται στην ικανότητα του καλλιτέχνη να ανοίγει νέους ορίζοντες ή να αποκαλύπτει κρυφές πτυχές του κόσμου. Η επιδεξιότητα σχετίζεται με τις τεχνικές δεξιότητες που απαιτούνται για να μετατραπεί αυτή η έμπνευση σε έργο τέχνης. Ο αυτοπεριορισμός, τέλος, αφορά την αναστοχαστική ικανότητα του καλλιτέχνη να κρίνει την αξία και την ευθύνη του έργου.
Μετά ταύτα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται μάλλον διστακτικά η υπαγωγή, στις περιπτώσεις εκείνες που τα έργα φαίνεται να εστιάζουν στην πρόκληση, δηλαδή σ´ ένα στοιχείο που έχει ιστορικά χρησιμοποιηθεί από πολλούς καλλιτέχνες για να αμφισβητήσουν κατεστημένες αντιλήψεις. H αμφισβήτηση λ.χ. θρησκευτικών συμβόλων είχε, κατά το παρελθόν, συχνά έναν επαναστατικό χαρακτήρα, ειδικά σε περιόδους, όπου η θρησκευτική εξουσία λειτουργούσε καταπιεστικά. Σήμερα, ωστόσο, τέτοιες προσεγγίσεις δεν έχουν απαραίτητα την ίδια κοινωνική δυναμική και συχνά εκλαμβάνονται περισσότερο ως προσωπικές επιλογές παρά ως καλλιτεχνικές πράξεις με ισχυρό πολιτικό ή κοινωνικό αντίκτυπο.
