Το «Ψαράδικο Καρναβάλι» της Βόνιτσας την Καθαρά Δευτέρα και η ιστορία του. Αφιέρωμα στην μνήμη του Γιώργου Μπελεσιώτη.
Ο Βονιτσάνος Γιώργος Μπελεσιώτης ε;iναι ο άνθρωπος που ανέδειξε το έθιμο «ψαράδικο καρναβάλι» και το γνώρισαν σε όλη την Ελλάδα μέσα από τα ντοκιμαντέρ του.
Σήμερα στη Βόνιτσα το έθιμο έχει την ονομασία του Αχυρένιου – Γληγοράκη το οποίο αναβιώνει κάθε Καθαρά Δευτέρα στη Βόνιτσα. Είναι μια νότα παράδοσης που καταφέρνει συνδυάζοντας σάτιρα και διασκέδαση να προσφέρει κάθε φορά ξεχωριστές στιγμές στους επισκέπτες και τους ντόπιους.
Στην παράδοση για το «Ψαράδικο Καρναβάλι» στη Βόνιτσα την Καθαρά Δευτέρα αναφέρεται το Λαογραφικό – Ηθογραφικό ντοκιμαντέρ με τους Ψαράδες του Αμβρακικού (1976) του Γιώργου Μπελεσιώτη (φωτ.).
Το έθιμο του Γληγοράκη
Οι απόψεις για τη προέλευση του εθίμου διίστανται.
Σε μια προσπάθεια να βρούμε τις ρίζες του ερχόμαστε μπροστά σε πολλές και διαφορετικές εκδοχές, η καθεμιά από τις οποίες αποδίδει με το δικό της τρόπο τη γέννηση και καταγωγή του εθίμου. Πρέπει χρονικά να πάμε πολύ πίσω.
Σίγουρα οι ρίζες του ανιχνεύονται στην αρχαιότητα (λατρεία του αρχαίου Θεού Διονύσου) και έχει στοιχεία των αρχαίων τελετών που γίνονταν για την υποδοχή της Άνοιξης.
Με το πέρασμα των αιώνων, νέα στοιχεία προστέθηκαν σ’ αυτό ανάλογα με τις αντιλήψεις που επικρατούσαν στη κοινωνία κάθε εποχή αλλά και την εξέλιξη της κοινωνίας.
Δείτε το ντοκιμαντέρ:
Ισχυρές επιδράσεις πρέπει να δέχθηκε την εποχή της ενετοκρατίας (1500-1530) και (1684-1797) περίοδοι κατά τις οποίες αρκετά έθιμα των Ιταλών ήρθαν στη Βόνιτσα. Από το 19ο αι. μέχρι το πρώτο τέταρτο του 20ο τον εορταστικό τόνο έδιναν παρέες μεταμφιεσμένων, που κυκλοφορούσαν στους δρόμους και γύριζαν τα βράδια στις γειτονιές τραγουδώντας άσεμνα και σκωπτικά τραγούδια.
Τη περίοδο αυτή πρέπει να έγινε και η προσθήκη της αχυρένιας κούκλας που συμβόλιζε την απόλυτη φτώχια που βίωναν οι ψαράδες και το κάψιμό της για να ξορκίσουν τη φτώχια και τη μίζερη ζωή. Τους δινόταν επιπλέον έμμεσα η δυνατότητα, να διαμαρτυρηθούν με τη σάτιρα για τη δύσκολη ζωή τους κάτι που δε μπορούσαν να κάνουν άμεσα.
Η παλαιότερη γνωστή αναφορά στο δρώμενο, προέρχεται από φύλο τοπικής εφημερίδας του 1911 όπου γίνεται λόγος για σατυρικές αυτοσχέδιες παραστάσεις που οργάνωναν οι ψαράδες της Βόνιτσας τη Καθαρή Δευτέρα στις φτωχογειτονιές, σε αντίθεση με το καρναβάλι των πλουσίων ή των αστών της προηγούμενης μέρας.
Κατά μία εκδοχή το έθιμο είναι εξέλιξη της σκωπτικής παράστασης κάποιων μοναχών της Αγίας Παρασκευής εις βάρος ενός μοναχού με το όνομα Γρηγόριος.
Άλλη εκδοχή υποστηρίζει, ότι το σημερινό δρώμενο αποτελεί εξέλιξη του παιχνιδιού των παιδιών του Κόκκινου σε βάρος ενός γραφικού τύπου με τα χαρακτηριστικά του Γληγοράκη (ρακένδυτος, με οξύ πνεύμα και υπερμεγέθη σεξουαλικά όργανα). Άλλη άποψη θέλει το Γληγοράκη αγρότη, να ασχολείται με τη θάλασσα, μη γνωρίζοντας τους κινδύνους της και να αποτυγχάνει σε όσα κάνει.
Η επικρατέστερη άποψη είναι αυτή που θέλει τον Γληγοράκη ψαρά ο οποίος αρνήθηκε τη θάλασσα και έψαξε τη τύχη του στη στεριά. Η θάλασσα όμως τον εκδικήθηκε και τον έριξε στα ξένα, να ταλαιπωρείται και να μην μπορεί να έχει σταθερή δουλειά.
Η διατήρηση και ο εμπλουτισμός του δρώμενου οφείλεται σίγουρα στους ντόπιους ψαράδες. Κάθε χρόνο την Αποκριά, οι ψαράδες ξαναθυμούνται εκείνο τον ψαρά, τον Γληγοράκη, και τον καταδικάζουν με το δικό τους τρόπο. Αφού πιούν, μασκαρευτούν από το Σαββατόβραδο της Τυρινής έως την Καθαρά Δευτέρα βλέπουν τον αρνητή της θάλασσας να έρχεται όπως τότε, που τον έφεραν σηκωτό για να τον πάνε στο Κοιμητήριο του ψαράδικου συνοικισμού.
Πρόχειρα φτιαγμένος από άχυρο και παλιόρουχα κάνει την είσοδό του πάνω σε γάιδαρο, που τον τραβά ένας δραγάτης και τον παραστέκουν δυο γιδοβοσκοί.
Οι ρόλοι είναι από χρόνια μοιρασμένοι. Η μάνα, η γυναίκα, οι μοιρολογίστρες, ο γιατρός, οι συγγενείς, ο παπάς. Κάθε χρόνο καινούργια βάσανα περιμένουν το Γληγοράκη. Κάθε χρόνο οι προσπάθειες του γιατρού να τον σώσει αποβαίνουν άκαρπες, πεθαίνει.
Η μέρα γέρνει, φορτώνουν το Γληγοράκη πάνω στο γάιδαρο και τον περιφέρουν μοιρολογώντας. που και που σταματούν και ένας ψαράς ρωτά τον Γληγοράκη:
– Μην έφαγες τ’ ανάποδου τα γης;
– (Όλοι μαζί) : Οτς αφέντη μ’.
– Μην έφαγες το σύρμα του γιαλού (=χέλι);
– (Όλοι μαζί) : Οτς αφέντη μ’.
– Μην έφαγες εκείνο π’ κάν’ πουφ και βγαν’ μαύρο (=σουπιά);
– (Όλοι μαζί) : Οτς αφέντη μ’.
Σε κάθε στάση δίνεται και μια μικρή θεατρική παράσταση.
Ο γιατρός βγάζει γνωμάτευση κάνοντας ερωτήσεις στους συγγενείς και εξετάζει τον ασθενή. Με το πέρασμα των χρόνων η γνωμάτευση άρχισε να προσαρμόζεται στα δεδομένα της κάθε εποχής και κατέληξε σε αναπαράσταση και διακωμώδηση της επικαιρότητας. Μέσα σε μοιρολόγια και θρήνους πλησιάζει ο παπάς με τα παπαδοπαίδια. Τα λόγια του παραλλαγμένα τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας.
Το δειλινό στην κεντρική πλατεία της Βόνιτσας δίνεται η πιο μεγάλη παράσταση. Γλέντι με θαλασσινά, άφθονο κρασί, χορός και τραγούδι. Προς το τέλος της τελετής, σε κάποια διακοπή του γλεντιού, κάποιος εκφωνεί τον επικήδειο, που δεν είναι παρά μια καυστική σάτιρα της επικαιρότητας.
Το απόβραδο ο Γληγοράκης στην άκρη του γιαλού ή μέσα σε πρόχειρα κατασκευασμένη βάρκα, ρίχνεται στη φωτιά.
Γύρω από τον αχυρένιο που σιγοκαίγεται, γίνεται το γλέντι κορυφώνεται με χορό και ποτό. Άλλη μια Αποκριά φεύγει μαζί με το Γληγοράκη που θα επιστρέψει του χρόνου, για να σατιρίσει και να διαπομπεύσει πρόσωπα και καταστάσεις, και για να μας υπενθυμίσει, πως ότι είναι παλιό δεν είναι απαραίτητα και ξεπερασμένο.
Στο ψαράδικο καρναβάλι της Βόνιτσας αναφέρεται και το ντοκιμαντέρ του Γιώργου Μπελεσιώτη, το γύρισμα του οποίου έγινε στη Βόνιτσα με τους ψαράδες του Αμβρακικού τη Καθαρή Δευτέρα τα παλιότερα χρόνια.
Ο Γιώργος Μπελεσιώτης για το έθιμο
Ένα ακόμη έθιμο, που διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας στη Βόνιτσας, είναι και ο Αχυρένιος.
Το έθιμο αυτό, έρχεται απ τα χρόνια τα παλιά και το διοργάνωναν από μόνοι τους οι ψαράδες – κάθε Καθαρή Δευτέρα- και δικαιωματικά, ανήκει σ αυτούς.
Εγώ το είπα «ψαράδικο καρναβάλι»...
Σκόρπιες εικόνες έρχονται απ' τα παιδικά μου χρόνια, και στριφογυρίζουν στη μνήμη, δυσκολεύοντάς με, να τις βάλω σε μια τάξη…
Θυμάμαι δυο ή και τρεις ακόμα παρέες μουντζουρωμένων ψαράδων, να τριγυρνούν ξυπόλυτοι και μεθυσμένοι στις γειτονιές της Βόνιτσας και να χορεύουν ακατάπαυστα…
Δεν ήταν μασκαρεμένοι αλλά μουτζουρωμένοι.
Φορούσαν τα μπαλωμένα γιορτινά τους ρούχα και με ανασηκωμένα τα μπατζάκια -ξυπόλητοι καθώς ήταν- τσαλαβούταγαν χορεύοντας στα νερά και στις λάσπες, του ανύπαρκτου δρόμου…
Πίσω τους, ακολουθούσε ένας με το νταούλι κι ο άλλος με την καραμούζα και παίζανε, ψαράδικους σκοπούς.
Ο χτύπος του νταουλιού ήταν δυνατός και ο διαπεραστικός ήχος της τσαμπούνας, μου σουβλίζει ακόμα και σήμερα, το μυαλό.
Στην πλατεία οι παρέες, έφταναν αργά το μεσημέρι μαζί με τα νταούλια τους και γινόταν χαμός.
Στη μέση της πλατείας ήταν δυο μεγάλα τραπέζια και πάνω τους, κατσούλα τα μύδια, τα στρείδια, οι καποσάντες, και οι ριχτιές.
Σωροί στο άλλο τα καβούρια, οι πίνες, τ αβγοτάραχο οι γάμπαρες, κι ότι άλλο θαλασσινό, μπορεί να φανταστείς.
Σε ένα γάιδαρο καβάλα, φέρνανε και τον αχυρένιο και τον κάθιζαν ανάμεσα στα δυο τραπέζια, πάνω σε μια ετοιμόρροπη ψάθινη καρέκλα.
Του λέγανε βρομόλογα στα φωναχτά, και χόρευαν ολόγυρά του.
Τούτη τη μέρα, φτάνανε ψαράδες απ' το νταλιάνι της Λασκάρας κι απ τα ιβάρια της Καρακονησάς -καμιά δεκαπενταριά νομάτοι- και γινότανε γλέντι τρικούβερτο.
Στριφογυρίζανε σαν τους καλικάντζαρους γύρω απ τον Αχυρένιο και σκούζανε,,, χειρονομώντας και πηδώντας ,,, για τον άδικο χαμό του.
Διακωμωδούσαν μες τα ξεφωνήματά τους, ανθρώπους και γεγονότα της χρονιάς που πέρασε, και τραγουδούσαν, την Μπαρλαγιάννο.
«Βασίλω τς μπαρλαγιάννους, δεν τόκανες καλά,
παράτησες τον Φλένζα, τον παλιο-μασκαρά»
Το τραγούδι αυτό που είχε ρυθμό τσάμικου, το άκουσα μεγάλος πια, να το τραγουδά στο πανηγύρι του Άι-Παντελέμωνα, ο πατριώτης μας ο Τάκης ο Καρναβάς, χαράματα και πάνω στο τσακίρ κέφι.
Φαίνεται πως κάποιος παλιακός που ήξερε την ιστορία, το είχε παραγγείλει.
Αναφερόταν σε παλιούς γραφικούς τύπους της Βόνιτσας, που δεν ήταν και λίγοι.
«Κυρ- Αντίπενα η παντόφλα σου, ένα τάλιρο μες το Φάληρο».
Παιδιά τότε, συνεπαρμένα απ το παιχνίδι, δεν δίναμε και μεγάλη σημασία, για το τι έκαναν οι μεγαλύτεροι μας και δε μπορώ να σας περιγράψω με λεπτομέρεια, τα δρώμενά τους.
Οι νταμιτζάνες με το ούζο και το μπρούσκο Λευκαδίτικο κρασί, που τους πρόσφεραν οι εργοδότες τους, ήταν μπόλικο και η όρεξή τους μεγάλη.
Όλο το χρόνο πίνανε, αλλά τούτη τη μέρα, φτάνανε στην τελική πτώση.
Μετά, βάζανε φωτιά στον Αχυρένιο και τον καίγανε μαζί με την καρέκλα του, σαν τον Ιούδα τον αρνητή.
Όλος ο ψαραδόκοσμος τότε, ήταν στη δούλεψη δύο μεγάλων οικογενειών.
Η μια ήταν του Γιώργου Τζηφριού, που είχε το ιβάρι της Βόνιτσας, της Ρούγας και της Βουλκαράς, -που τότε ήτανε λιμνοθάλασσα και στη μπούκα της ήτανε χτισμένο, το χελοίβαρο του Άι-Νικόλα-.
Η δεύτερη οικογένεια, ήταν των αδελφών Σπύρου και Μήτσου Τζώρτζη, που είχανε τα νταλιάνια, της Βόνιτσα -πίσω απ' την Αγία Παρασκευή, στο Βαρκό και στο Χαλίκι.
Την κατοχή, ήρθαν στη Βόνιτσα πολλές οικογένειες απ] τη Λευκάδα, που τότε είχε μεγάλη φτώχεια και δούλευαν στα χωράφια, κάτω από άθλιες συνθήκες, για ένα πιάτο φαΐ.
Την περίοδο αυτή 1943 με 1945, δε θυμάμαι ακριβώς ποια χρονιά, έπεσε στη Βόνιτσα επιδημία, φυματιώδους μηνιγγίτιδας και χάθηκαν πολλά παιδιά, της ηλικίας μου.
Ένα απ' αυτά, ήταν και το μονάκριβο παιδί, μιας Λευκαδίτισας…
Οι σπαραγμοί και οι στριγκλιές της μάνας του -Γληγόρη μούυυυυυ- συντάραξαν τη Βόνιτσα.
Το παιδί το λέγανε Γληγοράκη και ο πόνος της μάνας για το παιδί της, αβάσταγος.
Με τα χρόνια που πέρασαν, τον «Αχυρένιο» τον κλάψανε, σαν Γληγοράκη.
Τον τίμησαν με καπέλα, μάσκες, κι άρματα, αν και την καθαρή Δευτέρα η περίοδος του καρναβαλιού έχει περάσει.
Από κει και πέρα, για το πώς ένα παραδοσιακό ψαράδικο έθιμο, έγινε καθαρό-δευτεριάτικο καρναβάλι, με άρματα, μουτσούνες και καραγκιοζλίκια, μόνο οι αρμόδιοι περί τούτων, μπορούν να μας το εξηγήσουν.
Το 1978, γύρισα το έθιμο αυτό σε ντοκιμαντέρ και το υπουργείο Πολιτισμού θέλησε να ενισχύσει χρηματικά με τρία εκακομμύρια δραχμές το χρόνο, γιατί το θεώρησε, σαν ένα απ' τα ωραιότερα έθιμα του τόπου μας.
Πρότεινε να δημιουργηθεί ένας πολιτιστικός σύλλογος που θα ασχοληθεί με το έθιμο αυτό και με ότι άλλο θα συνέβαλε στην προβολή, της πολιτιστική μας κληρονομιάς.
Δυστυχώς δεν εισακούστηκα, γιατί στο χωριό μας ο καθένας, κάνει ότι του κατεβάσει η γκλάβα του… Δεν το θέλανε έτσι, γιατί κάθε σύλλογος διέπεται από νόμους και πρέπει, να κόβονται αποδείξεις.
Το βιογραφικό του Γιώργου Μπελεσιώτη
Ήταν σκηνοθέτης, ηλεκτρονικός και δ/ντής Φωτογραφίας, με αντίστοιχες σπουδές, στην Ελλάδα, Γαλλία και Γερμανία.
Μέλος της Ε. Ε. Σκηνοθετών και της Ένωσης Εικονοληπτών Επικαίρων και Τηλεόρασης.
Για 12 χρόνια (1963-1975) ασχολήθηκε με το πολιτικό ρεπορτάζ για λογαριασμό ξένων TV και αργότερα με ΕΡΤ, ενώ παράλληλα γύρισε πολλά επιστημονικά ντοκιμαντέρ, για το Ε. Μ. Πολυτεχνείο ( Αντοχή σκυροδεμάτων στους σεισμούς – Γεωλογικά φαινόμενα, – Γεωθερμία, – Χυτεύσεις Μετάλλων, – Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές Δοξιάδη, κ.α. ).
Από το 1975, ασχολήθηκε συστηματικά με το ντοκιμαντέρ, στο οποίο και διακρίθηκε.
1975: Γαλήνη (30΄) Χρηματικό βραβείο, ενισχυόμενης ταινίας του Υπ. Βιομηχανίας. 6628/119/29
1976: Λαϊκές ζωγραφιές στην Ήπειρο (16΄ 30΄΄)
Προβολή στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης το 1977.
Προβολή στο Inter Film Festival srort et tourisme στην Krinj Yugoslavia 1979 και Χρηματικό βραβείο ενισχυόμενης ταινίας του Υπ. βιομηχανίας 40749/788/2-12-78.
1977: Ετάνα. Ο πρώτος αστροναύτης (14΄ 30΄΄)
Α΄ Βραβείο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1977.
Προβολή στο κέντρο Πομπιντού, στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την Ελλάδα, το 1981.
Χρηματικό βραβείο Προστατευόμενης ταινίας του Υπ. Βιομηχανία 78766/1054/77.
1978: Τιμής ένεκεν (30΄)
Χρηματικό βραβείο προστατευόμενης ταινίας ΥΠ.Π.Ε. 40130/413/79
1979: Στα γρέκια του βάτου 30΄
Προβολή στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1978
Προβολή στο κέντρο Πομπιντού, στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την Ελλάδα το 1981.
Χρηματικό βραβείο προστατευόμενης ταινίας του ΥΠ.Π.Ε 81087/80.
1980: Σπήλαια. Ένας ο άγνωστος κόσμος (21΄)
Προβολή στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1980
1981: Αμβρακικός. Αυτός ο βιότοπος 30΄
Προβολή στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 1981
Διεθνής διάκριση (Βραβείο), εκπροσωπώντας την Ελλάδα και την ΕΡΤ, στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ TV στη Ρίγγα της Λετονίας, με θέμα «Άνθρωποι και Θάλασσα».
Προβολή στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ιχθυολόγων στη Στοκχόλμη το 1985.
1982: Ψαράδικο καρναβάλι (20΄)
Λαογραφικό – Ηθογραφικό ντοκιμαντέρ, με τους Ψαράδες της Βόνιτσας και του Αμβρακικού.
1983: Χελια – Οι μετανάστες του βυθού (30΄)
Χρηματικό βραβείο ενισχυόμενης ταινίας του ΥΠ.Π.Ε. 61878/84. Προβολή στο Παγκόσμιο συνέδριο Ιχθυολόγων στη Στοκχόλμη 1985.
Το 1984 – 87 γύρισε για την ΕΤ 1 δέκα ημίωρα ντοκιμαντέρ, με τίτλο, Ελληνικοί βιότοποι (Ελληνική γη – Λίμνες – Ποτάμια – Καλαμαράς – Αχέροντα – Λούρος, – Άραχθος – Αχελώος – Αμβρακικός Κόλπος – και Ακτές του Ιονίου).
Το 1988-89 Ο Υδάτινος πλούτος της γης μας, με περιεχόμενο, τα ιαματικά και θερμομεταλλικά νερά.
1992 : Μαδουρή, Το νησί του Βαλαωρίτη (50΄)
Ιστορικό-Λαογραφικό ντοκιμαντέρ για τον Αρ. Βαλαωρίτη και το έργο του. Προβολή στον «Παρνασό» απ' την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών.
1994: Τα κάστρα της λευτεριας (30΄)
Ιστορία-Λαογραφία-Αρχιτεκτονική των Ακαρνάνων, απ' τους Αρχαίους χρόνους, μέχρι το 1862.
1996: Λευκάδα. Το νησί του λόγου και της τέχνης (42΄)
Λαογραφικό ντοκιμαντέρ για την Λευκάδα.
Πέρα των άνω ντοκιμαντέρ, των οποίων Σενάριο, Σκηνοθεσία και Φωτογραφία ήταν δική του, εργάστηκε παράλληλα σε άπειρες κιν/κές και τηλεοπτικές εργασίες, σαν Σκηνοθέτης, Δ/ντής Φωτ/φίας, και Μοντέρ.
Στο αρχείο έμεινε υλικό, που κινηματογραφήθηκε, εμφ/κε και τυπώθηκε κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του καριέρας και επεξεργάσθηκα αργότερα ψηφιακά, σε Beta Digital, για την προβολή τους, απ' την ΤV της Βουλής, και είναι:
- Στα ερημοκλήσια της Βόνιτσας (17΄)
- Ματιές και δοξαριές (Περιπλάνηση στη φύση) 30΄
- Στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγιού (30΄)
Το 1980, υπέδειξε λατρευτικό σπήλαιο του Πανός, με εκατοντάδες ειδώλια στην περιοχή της αρχαίας Αλυζίας, και το 1985, άλλο λατρευτικό σπήλαιο Νυμφών, με ειδώλια, στην περιοχή Παλιάμπελα, του Δήμου Ανακτορίου.
Συνέγραψε συνεργαζόμενος με την Κα Μαντώ Καραμπεσίνη, Δ\ρια του Νομισματικού Μουσείου,
το Αρχαίο Ελληνικό νόμισμα και με τον κ. Σ. Δάκαρη, ανασκαφέας της Δωδώνης, τα σενάρια, Δωδώνη και Δίον.
Τελευταίο του πόνημά, είναι Η ΙΘΑΚΗ ΜΟΥ
Εξέδωσε το τεχνικό βιβλίο, ΦΙΛΜ – ΦΩΣ – ΧΡΩΜΑ, για τη θερμοκρασία χρώματος, που το προτίμησαν οι φοιτητές της Φυσικομαθηματικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και συνεργάσθηκε, με πολλά φωτογραφικά περιοδικά.
Η προσφορά του στην Τέχνη, κρίθηκε σύμφωνα με το νόμο 3075 – απ' την επιτροπή του Υπουργείου Πολιτισμού, με την απόφαση 27098\29 Μαρτίου 2004, διακεκριμένη και του χορηγήθηκε τιμητική σύνταξη του 1ου μισθολογικού κλιμακίου του Ν 2470\Ι997.
Πηγή: katounanews.gr-ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΟΥΤΙΒΗΣ
