Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη, Φιλόλογος,
Δρ Κοινωνικής Λαογραφίας
e-mail: agelimaria@yahoo.gr
Η Τσαπουρνιά ή «Λυκοδόντι», όπως την αποκαλούν οι κάτοικοι της περιοχής, είναι η τοποθεσία στα όρια των χωριών Μαχαιράς και Χρυσοβίτσας, στη διασταύρωση του δρόμου προς Αστακό.
Η τοποθεσία αυτή επιλέχτηκε το 1943 για να δοθεί το πρώτο χτύπημα στον κατακτητή. Στην Τσαπουρνιά στήθηκε ενέδρα στους Ιταλούς στις 5 Μαΐου 1943. Η μορφολογία του εδάφους διευκόλυνε το σχέδιο της ενέδρας και της μάχης που ακολούθησε.
Η ενέδρα και η μάχη της Τσαπουρνιάς: Από την τοπική ιστοριογραφία και την προφορική ιστορία γνωρίζουμε ότι μια ιταλική φάλαγγα έφερνε το ταχυδρομείο και άλλα εφόδια από το Αγρίνιο στην ιταλική φρουρά του Αστακού. Ήταν η ονομαζόμενη «Πόστα». Η ονομασία της προέρχεται από τη λέξη ταχυδρομείο στα ιταλικά: la posta.Το Αρχηγείο Ξηρομέρου του ΕΛΑΣ αποφάσισε να «τη χαλάσει». Ανέθεσε το έργο αυτό στο Διοικητή «Χελμό», ο οποίος γνώριζε πολύ καλά την περιοχή λόγω καταγωγής του. «Χελμός» ήταν το ψευδώνυμο του Νίκου Κομπλίτση, από την Μπαμπίνη Ξηρομέρου. Kύριος σκοπός η λαφυραγώγηση όπλων και πυρομαχικών και η διακοπή της επικοινωνίας (Παπατρέχας, 1988).
Στις 5 Μαΐου 1943 έγινε η συμπλοκή των Ελλήνων ανταρτών με την Ιταλική φάλαγγα «Πόστα». Οι Έλληνες νίκησαν τους εχθρούς. Η επιχείρηση των ανταρτών ήταν πετυχημένη και σχεδόν αναίμακτη. Σκοτώθηκε μόνο ένας αντάρτης: Ο Φώτης Τσιγαρίδας, ο λεγόμενος «Τσόγκας», από την Ευρυτανία. Στη μάχη αναφέρεται ότι σκοτώθηκαν 7 Ιταλοί και 16 αιχμαλωτίστηκαν. Οι Ιταλοί αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν στα Βλυζιανά και την άλλη μέρα αφέθηκαν ελεύθεροι. Ίσως ήταν μια χειρονομία καλής θέλησης των ανταρτών με την ελπίδα αποφυγής αντιποίνων, εκτιμά ο ιστοριογράφος Γεράσιμος Παπατρέχας. Η επιχείρηση απέδωσε σημαντικά λάφυρα στους Έλληνες: όπλα και πυρομαχικά που τα είχαν πολύ μεγάλη ανάγκη.
Η σημασία της μάχης αυτής ήταν μεγάλη. Ήταν το πρώτο χτύπημα στον εχθρό! Το γόητρο των Ιταλών κατέρρευσε. Το ηθικό των Ελληνικών ομάδων Αντίστασης Αναπτερώθηκε. Μετά από αυτή τη μάχη θα ακολουθήσουν και άλλες όπως: Γουρίτσα, Μακρυνόρος, Ρίζα, Μακρυνεία, Αγρίνιο, Σταμνά, Αιτωλικό και η σημαντική μάχη της Αμφιλοχίας.
Ο Αγρινιώτης ιστοριογράφος Σπύρος Γερολυμάτος έγραψε λεπτομερές άρθρο για τη μάχη της Τσαπουρνιάς. Ενδεικτικά παραθέτουμε:
«…Στις 5 Μάη 1943 το τμήμα του «ΧΕΛΜΟΥ» απ’ την αυγή έπιασε μετερίζια στο καθορισμένο σημείο της δημοσιάς. Μια ομάδα από 10 αντάρτες και με επικεφαλής το «ΧΕΛΜΟ» έπιασε το ένα φρύδι, ενώ ο «ΤΑΥΡΟΣ» απ’ τους πρώτους αντάρτες και μαχητές στο Γοργοπόταμο μ’ άλλους τόσους περίπου στο άλλο φρύδι της δημοσιάς. Διοίκηση του τμήματος ήταν: Στρατιωτικός ο «ΧΕΛΜΟΣ», πολιτικός ο «ΦΑΙΔΩΝΑΣ» και καπετάνιος Ο «ΚΑΠΕΤΑΝ ΑΡΑΠΗΣ».[…]
Τις πρώτες απογευματινές ώρες η «ΠΟΣΤΑ» με δυο αυτοκίνητα ξαγνάντεψε από μεριά Μαχαιράς, πέρα στις στροφές σηκώνοντας ξοπίσω σύννεφα τον κουρνιαχτό.
Πάνω στα φορτηγά 42 φρατέλλοι, στρατιώτες, βαθμοφόροι και αξιωματικοί. Μπαίνοντας στο χώρο της ενέδρας βρέθηκαν φάτσα με τον «Ψηλορείτη» που κουνώντας τα χέρια ψηλά προσπαθούσε να τους πληροφορήσει με τα Ιταλικά του για το χαλασμένο γιοφύρι. Στιγμές αγωνίας. Τ’ αυτοκίνητα πράγματι έκοψαν ταχύτητα και σταμάτησαν! Ο «Ψηλορείτης» μ’ ένα απίθανο σάλτο βρέθηκε πίσω από την κοτρώνα, όπου είχε κρύψει το ντουφέκι και τις αρμάθες του και πριν προλάβουν οι Ιταλοί να καταλάβουν και πολλά πράγματα, με το σύνθημα του «Χελμού», πήραν φωτιά τα γύρω κοτρώνια-ταμπούρια των ΕΛΑΣΙΤΩΝ, που με αλαλαγμούς και ομαδικά πυρά ρίχτηκαν στους Ιταλούς. Ετούτοι ξαφνιάστηκαν, μα όσοι γλύτωσαν, σαλτάρισαν απ’ τ’ αυτοκίνητα, έπιασαν θέσεις στο χωματόδρομο ανταποδίνοντας τη φωτιά. Αμύνονταν καλά και η μάχη φούντωσε.
Όταν ακούστηκαν στον Πρόδρομο οι πρώτες ντουφεκιές από την Τσαπουρνιά, ο κόσμος πετάχτηκε στα ξάγναντα κι έβαλε αυτί να μαντέψει την εξέλιξή της. Έφτασε κι ο αχός στον καφενέ του Κίτσου Βλάχου, που σ’ ένα καναπέ ξαπλωμένος, βολόδερνε ο «Τσόγκας» τη θέρμη του. Πετάχτηκε ορθός φόρεσε τ’ άρματά του και τρέχοντας πήρε τον κατήφορο για την Τσαπουρνιά. Πίσω του ακολούθησαν ένα τσούρμο Προδρομίτες. Μια ώρα και βάλε είναι η κανονική απόσταση ως το πεδίο της μάχης, μα ο Τσόγκας έφτασε σε λιγότερο από μια ώρα.[…]
Ο «Τσόγκας» πρόφτασε να ρίξει κάμποσες ντουφεκιές όταν μια ριπή πολυβόλου τον ξάπλωσε ανάσκελα νεκρό. Δίπλα του βογγούσε, βαρειά τραυματισμένος στο κεφάλι, ο «Μιχαήλ Στρογκώφ», (ΜιχάληςΑσημακόπουλος, βιβλιοπώλης σήμερα στο Μεσολόγγι).
Ήταν ο πρώτος νεκρός κι ο πρώτος τραυματίας ΕΛΑσίτης της Δυτικής Ρούμελης από φασιστικά βόλια και η μάχη της Τσαπουρνιάς, η πρώτη νικηφόρα μάχη του ΕΛΑΣ…».
Τα αντίποινα των Ιταλών: 4 χωριά στη φωτιά!
Χρυσοβίτσα, Αγράμπελα, Πρόδρομος, Μαχαιράς. Το Ξηρόμερο πλήρωσε την οργή και το μένος των Ιταλών. Καταγράφουμε το χρονικό της εκδίκησης των κατακτητών όπως προκύπτει από τις γραπτές και κυρίως από τις προφορικές πηγές που καταγράψαμε. Η προφορική ιστορία συμπληρώνει αρκετές φορές την ιστοριογραφία.
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΚΔΙΚΗΣΗΣ
8 Mαΐου. Καίγεται η Χρυσοβίτσα.
Η Χρυσοβίτσα ήταν το πρώτο χωριό που δέχτηκε τα αντίποινα των Ιταλών. Παραδώθηκε στις φλόγες.
Ο Πάνος Λαζαρόπουλος, συγγραφέας από τη Χρυσοβίτσα, έγραψε το γεγονός που το βίωσε δεκατετράχρονο παιδί στο χωριό τότε. Αναφέρεται κυρίως στα γεγονότα που έγιναν μετά τη μάχη της Τσαπουρνιάς. Όλοι οι κάτοικοι της Χρυσοβίτσας, όπως και των γειτονικών χωριών, εγκατέλειψαν το χωριό για να γλυτώσουν από την εκδίκηση των Ιταλών που ήταν αναμενόμενη. Παραθέτω απόσπασμα από το βιβλίο του:
« [Οι κάτοικοι] Kατάλαβαν αμέσως και πριν δώσει το σύνθημα η οργάνωση πως το πρώτο που είχαν να κάμουν ήταν να γλιτώσουν τα κεφάλια τους από την εκδίκηση του εχθρού, που δε θ’ αργούσε να εκδηλωθεί. Έτσι μόλις τέλειωσε η μάχη άρχισε το δικό τους φευγιό. Μαυρολόγισαν οι στράτες και τα γύρω βουνά απ’ το ανθρωπομάνι που έτρεχε άτακτα να βρει σωτηρία, σέρνοντας μαζί του ό,τι μπορούσε να σηκώσει στη ράχη του και πάνω στα ζώα: αλεύρι, σιτάρι, ρούχα χοντρά για να στρώσει και να σκεπαστεί και προίκες των κοριτσιών του.[…]
Η επιστροφή άρχισε τις επόμενες μέρες. Έφταναν κατά μπουλούκια, μετρούσαν την έκταση της συμφοράς κι έκλαιγαν πάνω στα χαλάσματα… Μεγάλος πόνος ψυχής! Από πού ν’ αρχίσεις και τι να στεργιώσεις πάνω στα αποκαΐδια;»(Λαζαρόπουλος, 1997).
Θύματα της θηριωδίας υπήρξαν οι εξής: Κώστας Τσόμπος, Ευάγγελος Κιτσοκώστας, Σταύρος Γκόλιας, Αθανάσιος Βακράκος (από τη Λεπενού), Παναγιώτης Ταπραντζής και Πανωραία Φατσιλέτου (Σάββας, 2015:111).
8 Μαΐου καίγονται τα Αγράμπελα και ο Πρόδρομος.
Tο χωριό Αγράμπελα ή «Νταγιάντα», όπως την αποκαλούν oι Ξηρομερίτες, ευτυχώς δεν είχε νεκρούς. Είχε μόνο υλικές καταστροφές. Από το σύνολο των σπιτιών δεν κάηκαν ολοσχερώς μόνο 5. (Ποσοστό καταστροφής 95 0/0).
Ο Πρόδρομος πλήρωσε πολύ βαρύ τίμημα: Οι Ιταλοί έκαψαν ολοσχερώς τα 97 σπίτια και μερικώς 15 από τα 150 συνολικά σπίτια του χωριού. Σκότωσαν τρεις ανθρώπους.
Ο Αλ. Σάββας στο άρθρο του, «Πρόδρομος Ξηρομέρου. Οδοιπορικό στην ιστορία του χωριού», αναφέρεται και στο κάψιμο του χωριού το 1943. Καταγράφει και τα ονόματα των νεκρών: «Στις 8/5/1943 οι κατακτητές μετά τη Χρυσοβίτσα και τα Αγράμπελα έκαψαν και τον Πρόδρομο. Από τους κατοίκους σκότωσαν τον Γεώργιο Μότσο και τον Αρτέμη Λαϊνά κι έκαψαν ζωντανή την Ευφροσύνη Λαϊνά. Το χωριό μετά τη φωτιά κάηκε σα λαμπάδα και λίγο αργότερα έγινε ένας σωρός από ερείπια».
Η υπέργηρη Σοφία Λαϊνά (γεν.1929) από τον Πρόδρομο, θυμάται πολύ καλά τα γεγονότα και τα αφηγείται με εξαιρετική ευγλωττία. Παραθέτω απόσπασμα της αφήγησής της:
«Γίνηκε μάχη στην Τσαπουρνιά, ανάμεσα στ’ Μαχαιρά κι στ’ Χρυσοβίτσα. Κι σκότωσανε οι αντάρτες τ(ου)ς Ιταλούς. Σκοτώθηκε κι ένας αντάρτ(η)ς, βλάχος. Τον έθαψανε εδώ στο χωριό μας τότε. Μετά απ΄ αυτό οι Ιταλοί έκαψανε τ’ Χρυσοβίτσα, τ’ Νταγιάντα, τ’ Μαχαιρά κι τον Πρόδρομο.
Ημείς πήγαμε στ’ Ρούστα. Οι περσότεροι απ’ το χωριό εκεί πήγανε για να γλυτώσ(ου)νε. Εκεί ήτανε μια σπηλιά, σα φούρνος ήτανε, να κρυφτούμε. Είχαμε τα πράματά μας ημείς εκεί, κι τ΄αμπέλι μας, τ(ι)ς κότες μας. Δεν πείνασαμε. Δεν πήραμε τίποτα κοντά μας. Ό, τ’ είχαμε απάνω μας. Λάκισαμε να σωθούμε…
Μετά ώσπου να συμμαζευτούνε ο κόσμος πείνασανε. Ο πατέρας μ’[Κώστας Λούφος] άρμεγε τα πράματα κι έδωνε στο κόσμο να φκιάσει χυλό να φάει. Ημείς καθόμαστανε στ’ Ρούστα. Δεν είχαμε ρούχα, εσώρουχα τίποτα. Αφού να καταλάβ(ει)ς η μάνα μ’[Αθανασία Λούφου] είχε μαζί τ(η)ς δυο υφαντές πετσέτες, ξέρω γω πως τ(ι)ς γλύτωσε, κι μο’φκιασε δυο βρακιά. Τι νάκανε; […]
Τότε κάηκε όλος ο Πρόδρομος. Ούλα τα σπίτια. Κάπ΄ κι που έμ(ει)νε κανένα. Αν ήτανε κανένας καλός Ιταλός κι δεν έβαλε φωτιά, ξέρω γω, πώς γλύτωσανε; Η εκκλησία μας δεν κάηκε!
Τα βαντάκια ο καπνός, τα βελανίδια, τα τυριά, το βιος ούλο κάηκε! Όταν γύρσανε πίσω ο κόσμος μύρ(ι)ζε ο τόπος, τα ταλάρια κάηκανε, τα τυριά ψήθ’κανε, κάηκανε!
Κι σκότωσαν δυο τρεις τότε. Τον Αρτέμη Λαϊνά καβάλα στ’ άλογο τόρ(ι)ξανε κι τον σκότωσαν. Κι το μπάρμπα Γιώργο Μότσο και μια γριούλα τ’ Λαϊνά, κάηκε ζωντανή αυτήνη η καημένη.
Άστα Μαρία μ’, τι πέρασε ο κόσμος τότε ». (Προφορική αφήγηση της Σ.Λαϊνά στη Μ.Αγγέλη α/α 3 ).
9 Mαΐου . Καίγεται ο Μαχαιράς.
«… κ’ είναι οι νεκροί στα ξάγναντα, πρωτοπανηγυριώτες!». Ο στίχος του ποιητή ταιριάζει στην περίπτωση. Σαν να τον έγραψε για το Μαχαιρά. Ημέρα του Αγίου Χριστοφόρου πολιούχου, στις 9 του Μάη γίνεται το πανηγύρι. Σ’ εκείνο το πανηγύρι αντί τραγούδια και χοροί, κλάματα και μοιρολόγια ακούστηκαν στο χωριό! Οι Μαχαιριώτες μοιρολογούσαν τους νεκρούς, τα σπίτια, τις προίκες, το βιος που κάηκε…
Ο ιστοριογράφος Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας γράφει για τη μάχη της Τσαπουρνιάς και το κάψιμο του χωριού. Παραθέτω απόσπασμα:
«Πρωΐ πρωΐ, στις 9 Μαΐου, η μέρα του πανηγυριού μας, οι φλόγες έζωσαν το χωριό. Ποτέ άλλοτε ο πολιούχος μας άγιος δεν είχε γιορταστεί με τέτοιο τρόπο. Σπίτια, μαγαζιά, αποθήκες, σχολείο έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Η μεγάλη ντροπή των Ιταλών ήταν το ξέσπασμα της μανίας τους πάνω στα γεροντάκια που έμειναν στα σπίτια τους νομίζοντας ότι οι κατακτητές θα σεβαστούν τ’ άσπρα μαλλιά, τη γεροντική αδυναμία. Ο Γιώργος Στράτος, Μήτσος Κουτρουμάνος, Σπύραινα Παπαστάμου εκτελέστηκαν στα σπίτια τους. Ο Θοδωράκης Πουλής σκοτώθηκε στην προσπάθειά του να διαφύγει ενώ είχε αρχίσει το όργιο της φωτιάς» (Παπατρέχας, 1998:91).
Έχω καταγράψει, πριν από πολλά χρόνια, προφορική αφήγηση της Κυριακής (Κούλας) Παπαστάμου, γνωστής ως «θεια Στράταινα», που αναφέρεται στο κάψιμο του χωριού. Αφηγείται την αγωνία και την προσπάθεια των χωριανών της να βγάλουν από τα σπίτια ό, τι μπορούσαν να περισώσουν… Και ότι η φυγή ήταν ο μόνος τρόπος σωτηρίας τους. Η ίδια μου ανέφερε το τραγικό τέλος της γριάς πεθεράς της, Αργυρώς συζύγου Σπύρου Παπαστάμου. «Σπύραινας», κατά τη γνωστή ονομασία των γυναικών της εποχής εκ του ονόματος των ανδρών τους (Προφορική συνέντευξη της Κ.Π. στη Μ.Α. α/α 1). Με το ανδρώνυμο την κατέγραψε και ο Μαχαιριώτης ιστοριογράφος. Ο εγγονός της Σπύρος Παπαστάμος, το καλοκαίρι του 2021, με πολλή συγκίνηση, μου ανέφερε το γεγονός, μου έδειξε το σημείο θανάτου της και εξέφρασε το παράπονό του, γιατί οι ιστοριογράφοι (αν και μορφωμένοι) δεν καταγράφουν το όνομά της! Εδώ η προφορική ιστορία συμπληρώνει ή σωστότερα διορθώνει τη γραπτή ιστορία. Αργυρώ ήταν το όνομα της γιαγιάς.
Ο Παπατρέχας σημειώνει, ότι δεν έκαψαν πολλά σπίτια στο Μαχαιρά. Αρκετά σπίτια έμειναν σχεδόν απείραχτα. Ίσως το μίσος και η εκδίκηση των Ιταλών είχαν ξεθυμάνει μετά την καταστροφή του Προδρόμου. Ίσως είχαν κορεστεί να βλέπουν φωτιά και αποκαΐδια. Ίσως και να φοβόνταν επίθεση των ανταρτών.
Ο Γιώργος Β. Κονιώσης, σχεδόν αιωνόβιος σήμερα (2023), γεννήθηκε το 1924 στο Μαχαιρά, πήρε μέρος στη συμπλοκή που έγινε στην Τσαπουρνιά. Ήταν νεαρός τότε και θυμάται το γεγονός. Είναι η ζώσα μνήμη. Περιγράφει τον τρόπο που έδρασαν οι Έλληνες και νίκησαν τους Ιταλούς. Γνωρίζει ακριβώς το σημείο που διαδραματίστηκε το γεγονός. Ο ίδιος στη συνέχεια του αντιστασιακού αγώνα πήρε μέρος στη μάχη της Αμφιλοχίας 12-13 Ιούλη το 1944. Πέρυσι (2022) τιμήθηκε στην Αμφιλοχία σε εκδήλωση για τα 78 χρόνια από τη σημαντική αυτή μάχη.
ΠΡΟΤΑΣΗ: ΜΝΗΜΕΙΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ
Η Τσαπουρνιά αποτελεί ένα Μνημονικό τόπο Αντίστασης.
Η συλλογική μνήμη διασώζει το ιστορικό γεγονός. Οι άνθρωποι όμως που το βίωσαν, «έφυγαν». Ελάχιστοι ζουν ακόμη. Η δημιουργία ενός Μνημείου στο χώρο θα συντελέσει στην ενεργοποίηση της Συλλογικής Μνήμης. Θα κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των νεότερων για τη γνώση της Τοπικής Ιστορίας. Η γνώση της Τοπικής κάνει ευκολότερα κατανοητή τη Γενική Ιστορία.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση σε συνεργασία με άλλους φορείς, πολιτιστικούς συλλόγους και κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, θα πρέπει να στήσει αυτό το Μνημείο, εμπόδιο στη λήθη… ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ!
Επίσης, να υποβάλλει μια τεκμηριωμένη πρόταση, για τον χαρακτηρισμό των τεσσάρων χωριών, ως μαρτυρικών χωριών, με Προεδρικό Διάταγμα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγγέλη Μ., Ν., «ΤΣΑΠΟΥΡΝΙΑ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ 1943. Η πρώτη πράξη Αντίστασης στην Αιτωλοακαρνανία…»,
https://www.xiromeronews.blogspot.com
Γερολυμάτος Σπ., Η μάχη της Τσαπουρνιάς, εφημ. «Ελεύθερος» Αγρινίου, φ. 381 /6-11-82, 382/13-11-82.
Κυριαζής Αλ., Εν Μπαμπίνη πλανώμενοι, ΞΕΛΟΤ, 2011.
Λαζαρόπουλος Π., Η μεγάλη Γύρα, 1997.
Παπατρέχα Γ., Ηρ., Το χρονικό του Μαχαιρά Ξηρομέρου, Έκδοση Συλλόγου Μαχαιριωτών Αθήνας, 1988.
Σάββας Αλ., Μελετήματα του Ξηρομέρου, 2015. Σάββας Αλ., «Πρόδρομος Ξηρομέρου. Οδοιπορικό στην ιστορία του χωριού», https://www.xiromero.gr/2016/03/blog-post_63.html
Προφορικές πηγές
Γεώργιος Β. Κονιώσης
Καλλιόπη Νικήτα
Κυριακή (Κούλα) Παπαστάμου
Γεώργιος (Γάκιας) Κ. Παπατρέχας
Κώστας Παπούλιας
Πανωραία Χονδρογιώργου - Θεοφίλη
Σοφία Λούφου - Λαϊνά
Βασιλική Χαντζή – Πολίτη
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος της εισήγησης της Μ. Αγγέλη, στο 1ο Ιστορικό Συνέδριο στη Χρυσοβίτσα Ξηρομέρου. Το Συνέδριο διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Χρυσοβιτσάνων Ξηρομέρου «Τα Κόροντα» και πραγματοποιήθηκε στον αύλειο χώρο του Δημοτικού Σχολείου Χρυσοβίτσας, στις 6 και 7 Αυγούστου 2023.
