Η Κατούνα ήταν, μέχρι χθες, η μάνα του καπνού, καλλιεργούσε τα καλύτερα καπνά της Ελλάδος, όπως το τσεμπέλι. Δευτερεύουσες εργασίες των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία και άλλες καλλιέργειες που δεν κατάφεραν όμως να αντικαταστήσουν το εισόδημα που επέφερε ο καπνός.
Ξεκινώντας από την εθνική οδό Αγρινίου-Αμφιλοχίας μετά την γέφυρα της λίμνης Αμβρακίας υπάρχει η διασταύρωση που λέγεται Σαμάρι, εκεί στρίβοντας αριστερά και σε απόσταση 10 χιλιόμετρων, φτάνεις στην κωμόπολη Κατούνα.
Η Κατούνα είναι κτισμένη πάνω σε ένα λόφο, ανάμεσα στα Ακαρνανικά Βουνά και σε υψόμετρο περίπου 350 μέτρα.
Στην προτελευταία απογραφή που έγινε η Κατούνα είχε 2.331 κατοίκους, ενώ στην τελευταία του 2011, έχει πολύ λιγότερους.
Η πανέμορφη αυτή Κωμόπολη του Ξηρομέρου μαζί με τους συνοικισμούς Άγιο Νικόλαο, Αχυρά, Λουτράκι δημιούργησαν το 1986 το Δήμο Κατούνας. To 1998 μετά τον Καποδιστριακό νόμο, ήταν η έδρα του Δήμου Μεδεώνος.
Η Κατούνα ήταν, μέχρι χθες, η μάνα του καπνού, καλλιεργούσε τα καλύτερα καπνά της Ελλάδος, όπως το τσεμπέλι. Δευτερεύουσες εργασίες των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία και άλλες καλλιέργειες που δεν κατάφεραν όμως να αντικαταστήσουν το εισόδημα που επέφερε ο καπνός.
Στην Κατούνα σήμερα μπορεί κάποιος να θαυμάσει τον πανέμορφο Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου στην κεντρική πλατεία και την Αγία Παρασκευή στα Kατωμερήσια. Επίσης το πανέμορφο μπαστούνι (τοποθεσία στην πλατεία Κατούνας) με μια θαυμάσια θέα που από εκεί βλέπεις την θάλασσα του Αμβρακικού στο Λουτράκι μέχρι την απέναντι μεριά την λίμνη της Αμβρακίας, ενώ μπροστά ακριβώς τα βουνά της Bελώρας και του Πεταλά.
Η Κατούνα έχει πολλές υπηρεσίες όπως Ειρηνοδικείο, Αστυνομικό τμήμα, Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών, το πρόγραμμα «βοήθεια στο σπίτι», Αγροτική Τράπεζα, ΕΛ.ΤΑ., Περιφερειακό Ιατρείο, τακτική συγκοινωνία με ΚΤΕΛ, Παιδικό Σταθμό, δύο Νηπιαγωγεία, Δημοτικό Σχολείο, Γυμνάσιο και Λύκειο. Επίσης υπάρχουν συνεταιρισμοί και αποθήκες της ένωσης, σούπερ μάρκετ, παντοπωλεία, τρία φαρμακεία, δύο πρατήρια καυσίμων.
Τέλος, έχει πολλές ταβέρνες, ψησταριές με όμορφους ντόπιους μεζέδες, καφετέριες, που σημαίνει ότι ο αγροτόκοσμος, ενώ το καλοκαίρι δούλευε σκληρά στα καπνά, το χειμώνα που είχε περισσότερο ελεύθερο χρόνο συνέχιζε την παράδοση δίνοντας ζωή στο χωριό μας. Επιπλέον οι μόνιμοι κάτοικοι συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να συντηρούν πολλά καφενεία τα οποία υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια.
Δύο φορές το χρόνο είχε πανηγύρι, στις 15 Μαΐου με το παλιό ημερολόγιο του Αγίου Αθανασίου που έψηνε όλο το χωριό αρνιά και στις 10 Οκτωβρίου η εμποροπανήγυρις – ζωοπανήγυρης.
Αρχαία Μεδεών ή Μεδίων
Οχυρή πόλη της Ακαρνανίας, νότια του Αμβρακικού, επί της οδού για Στράτο (Θουκ. Γ, 106, Πολυβ. Β, 2,3.4).
Ήταν μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ακαρνανίας Από τα υπάρχοντα στοιχεία πιστεύουμε, ότι η Μεδιών ή Μεδεών κτίσθηκε λίγο πριν από την Τρωϊκή εκστρατεία ή κατά την διάρκειά της.
Βρίσκεται 2 χιλιόμετρα ανατολικά της Κατούνας πριν μπούμε σε αυτή, στην διασταύρωση για τις φυτείες, πάνω σε δύο λόφους που σε έναν από αυτούς είναι ο σημερινός προφήτης Ηλίας και σε ακτίνα περίπου 2 χιλιομέτρων.
Κατά το αγγλικό λεξικό της ελληνικής αρχαιολογίας πρέπει να γράφεται «Μεδοιών» από το ρήμα «μεδοιωνίζω» που σημαίνει κυριαρχώ, κυβερνώ, προστατεύω. Αλλά και με –ε το ρήμα μέδω έχει την ίδια σημασία, δηλαδή άρχω, κυβερνώ, βασιλεύω και προστατεύω. Υπάρχουν όμως και άλλες πολλές ερμηνείες για το όνομα της.
Στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Μεδιώνα ήταν πάντα σύμμαχος των Αθηναίων.
Οι κάτοικοι της Μεδεώνος ήταν σε διαρκή πόλεμο και γενικώς όλοι οι κάτοικοι των Ακαρνανικών πόλεων με τους Αιτωλούς. Ήταν μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Ακαρνανίας τον 5ο και 6ο π.Χ. αιώνα. Περίπου το 350-300 π.Χ. η Μεδιώνα κόβει δικά της νομίσματα, από τις παραστάσεις των οποίων σχεδιάστηκε το έμβλημα του πρώην Δήμου Μεδεώνος.
Ευρήματα έχουν βρεθεί και έχουν μεταφερθεί και στο Μουσείο Αγρινίου.
Ελάχιστα από τα αρχαία τείχη που υπήρχαν γύρω από την πόλη έχουν μείνει και είναι ορατά και από τον σημερινό κεντρικό δρόμο.
Φίλιππος ο Ακαρνάν
O Φίλιππος ο Ακαρνάν κατάγονταν από τη Μεδεώνα και ήταν προσωπικός γιατρός του Μέγα Αλεξάνδρου κατά την διάρκεια της εκστρατείας του στη Ασία. Στον Φίλιππο, ο Αλέξανδρος είχε μεγάλη εμπιστοσύνη και αυτό αποδεικνύεται από το παρακάτω γεγονός. «Όταν ο στρατηγός του Παρμενίων έγραψε ένα γράμμα στον Αλέξανδρο με το οποίο του έλεγε ότι ο Φίλιππος σχεδιάζει να τον δηλητηριάσει, ο Αλέξανδρος δεν τον πίστεψε. Και θέλοντας να δείξει την μεγάλη εμπιστοσύνη που είχε στον Φίλιππο, ενώ έπινε το φάρμακο που του είχε ετοιμάσει, του δείχνει το γράμμα του Παρμενιώνα.
Έτσι ο Αλέξανδρος έπινε ενώ ο Φίλιππος διάβαζε ότι έγραφε ο Παρμενίων. Αμέσως ο Φίλιππος έδειξε καθαρά ότι το φάρμακο ήταν ακίνδυνο. Γιατί δεν τον εξέπληξε καθόλου η επιστολή, αλλά αρκέστηκε να παρακαλέσει τον Αλέξανδρο να τηρήσει όλες τις οδηγίες του, γιατί μόνο αν τον άκουγε θα σωζόταν. Το φάρμακο είχε αποτέλεσμα και η αρρώστια πέρασε, έτσι ο Αλέξανδρος και στον Φίλιππο έδειξε πως είναι πιστός του φίλος και στους άλλους της ακολουθίας του ότι είναι βέβαιος για τους φίλους του και δεν τους υποψιάζεται και είναι ακλόνητος μπροστά στο θάνατο.» (βλ. Αρριανός. Αλεξάνδρου Ανάβασις, βιβλίο ΙΙ, κεφ. 4)
Λυσίμαχος ο Ακαρνάν
Παιδαγωγός του Μ. Αλεξάνδρου στα πρώτα παιδικά του χρόνια και φίλος από την Ακαρνανία, (μάλλον καταγόταν από τη Μεδεώνα). (Εγκυκλοπ. Ήλιου, τομ. ΙΣΤ΄).
Εχίνος
Πόλη της Ακαρνανίας κατά τον Αμβρακικόν κόλπο (ΡΙ. IV. 1 2. 5) απείχε πιθανώς μία ώρα μεσογείως της πόλεως Θυρρείου (Ξεν. Ελλ. ΣΤ, 2, 37).
Ο Δήμος Εχίνου (1836-1912)
Το 1840 ο δήμος Εχίνου περιλάμβανε τα εξής χωριά: Κατούνα, (που ήταν η έδρα του Δήμου) Τρύφου, Αλευρά, Βούστρι, Αχυρά, Κομποτή, Αετός, Γαρδί, Κωνωπίνα, Παπαδάτου, Μαχαλάς, Μπαμπίνη. Την ονομασία του πήρε από την αρχαία πόλη Εχίνος. Το 1837 δήμαρχος ήταν ο Ι. Μαυρομμάτης. Το 1840 ο Δήμος είχε πληθυσμό 3.901 κατ. και το 1851, 4.043 κατοίκους.
Κατούνα
Το όνομα -η ίδρυση- Ιστορία
Διαφορετικές αλλά παραπλήσιες ερμηνείες υπάρχουν για το όνομα της Κατούνας. Η λέξη Κατούνα σημαίνει σκηνή, τέντα. Επίσης το ρήμα κατουνέυω σημαίνει κατασκηνώνω. Στα σλαβικά σημαίνει Κάστρο. Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν έτσι το περιχαρακωμένο στρατόπεδο.
Με τον όρο «κατούνα» εννοούμε μικρό οικογενειακό οικισμό από ένα ή περισσότερα σπίτια ή καλύβες. Σε πρώτο στάδιο οι κατούνες ήταν κτηνοτροφικές, ενώ αργότερα εξελίσσονται σε γεωργοκτηνοτροφικές ομάδες και αποτελούν ένα προστάδιο της οργανωμένης κοινότητας, όπου απαρτίζονται από περισσότερες οικογένειες.
Πριν την Κατούνα υπήρχαν οι συνοικισμοί γύρω -γύρω από αυτήν όπως του Μπόικου (Αγία Παρασκευή) του Αγίου Προκοπίου, του Σωτήρος, οι Παλαιονικολάδες, το Σπανοχώρι, το Κατσώνι, το Παληόκαστρο, το Χαλκηρό, το Παλιοχώρι κ.α. Εκεί κατοικούσαν οι πρώτες οικογένειες των κατουνιωτών που ενώθηκαν και αποτέλεσαν αυτή την όμορφη κωμόπολη του ορεινού κεντρικού Ξηρομέρου που υπάρχει σήμερα.
Στη Ρωμαϊκή εποχή περνούσε από την Κατούνα η ρωμαϊκή οδός προς το Λουτράκι.
Στην αρχή της Επανάστασης το χωριό πρόσφερε στον Αγώνα 5.000 γρόσια, ποσό από τα μεγαλύτερα των χωριών του Ξηρομέρου. Με την έναρξη των επιχειρήσεων στη Βόνιτσα πολλοί Κατουνιώτες υπό τον Επαμεινώνδα Μαυρομμάτη έτρεξαν και πολέμησαν εκεί. Από την Κατούνα πέρασαν ηρωικοί οπλαρχηγοί όπως ο Καραϊσκάκης, ο Βαρνακιώτης κ.α.
Τον Αύγουστο του 1822 ο Καραϊσκάκης έφτασε στην Κατούνα, όπου έδωσε μια μάχη με τους Τούρκους που ήταν εκεί , και τους έτρεψε σε φυγή.
Το 1823 κατά την επιδρομή του Ομέρ Βρυώνη οι Κατουνιώτες κατέφυγαν στο νησί του Λεσινίου, όπου υπάρχει και το τοπωνύμιο Κατουνιώτικα.
Στα χρόνια του Αλί Πασά έγιναν φοβερές καταστροφές στο Ξηρόμερο (William Martin Leake): «Μαχαλάς, Κατούνα, Ζάβιτσα, Τραγαμέστι, Κατοχή και Σταμνά έπεσαν τώρα σε άσημα χωριά, ενώ όλα ήταν ανθηρές κωμοπόλεις στον καιρό του Κούρτ πασά. Η Κατούνα ήταν η πλουσιότερη και η πιο εξευγενισμένη. Πολλές οικογένειες απ’ αυτά τα μέρη μετανάστευσαν στα νησιά».
Μετά την ήττα στο Πέτα ο Βαρνακιώτης πέρασε από το Μακρυνόρος στη Κατούνα όπου έγραψε σε όλη την επαρχία να συναχθούν οι άντρες για να αντιμετωπίσουν τον Κιουταχή. Στο Λουτράκι έστειλε 100 Ξηρομερίτες, οι οποίοι βλέποντας ότι οι Τούρκοι είχαν πιάσει την ακροθαλασσιά γύρισαν στη Σαλαούρα. Αργότερα οι Τούρκοι έκαψαν τη Κατούνα και τη Παπαδάτου στη συνέχεια. Από τη Κατούνα πήραν σιτάρι, κριθάρι και σταφύλια για την τροφοδοσία τους.
Το 1642 η Κατούνα περιλαμβάνεται σε κατάλογο χωριών, που βρίσκεται στα Τουρκικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης, του καζά του Ξηρομέρου. Ήταν οικισμός του Ξηρομέρου με 6 οικογένειες και ονομάζονταν Μπόικος. Στις αρχές του 1800 είχε 130 οικογένειες, κατά τονPouquevill.
Ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake σε μυστική αποστολή επισκέφθηκε την Ελλάδα από το 1804-1810.Στις 17 Μαρτίου 1807 πέρασε και από την Κατούνα και όπως περιγράφει από τα 110 σπίτια τα 70 είχαν εγκαταλειφθεί γιατί οι νοικοκυραίοι δεν μπορούσαν πια να τρέφουν τους Αλβανούς που περνούσαν.
Όσον αφορά τον πόλεμο του ‘40 Κατουνιώτες παλικάρια σήκωσαν το ηρωικό ανάστημα τους μπρος στον Ιταλογερμανό κατακτητή. Πλήρωσε όμως με πολύ αίμα τον εμφύλιο και από τις δυο πλευρές. Ανάμεσά τους και τα εννέα Κατουνιωτόπουλα που συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν μαζί με τους άλλους 120 στην Αγία Τριάδα Αγρινίου.
Πάνος Μεϊντάνης
Ένας από τους πιο γνωστούς και σημαντικούς κλεφταρματωλούς του ΙΖ΄ αιώνα ήταν ο Πάνος Μεϊντάνης. Γεννήθηκε γύρω στο 1640 στην Κατούνα και πέθανε πολεμώντας ηρωικά σε μάχη στο Γαρδίκι Τρικάλων περίπου το 1715. Υπήρξε ο πρώτος κλέφτης που έγινε αρματωλός στον Ασπροπόταμο το 1650 με 1700. Έλαβε μέρος με τον Μοροζίνι στον Ενετοτουρκικό πόλεμο.
Όταν συνελήφθη από τους Ενετούς μαζί με τον Αγγελή Σουμίλα ή Βλάχο και το Μικρό Χουρμόπουλο από τα Άγραφα, στα παράλια της Βόνιτσας, κατάφεραν να ελευθερωθούν και να καταλάβουν και ένα πειρατικό πλοίο των Αλγερινών και έτσι οι Ενετοί όχι μόνο τους άφησαν αλλά και τους προσέφεραν πολλές τιμές. Ο Μεϊντάνης ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στην ιδέα της λευτεριάς του έθνους και δεν δίσταζε να τα βάζει με τους Ενετούς όταν καταλάβαινε ότι απειλούνται τα συμφέροντα της Ελλάδος. Όταν οι Ενετοί μετά την κατάκτηση της Πελοποννήσου αδιαφόρησαν για τους Έλληνες, ο Μεϊντάνης μόνο, μαζί με τον Σπαθόγιαννη, συνέχισαν να αγωνίζονται κατά των τούρκων.
Όταν ο Τοπάλ πασάς πέρασε στην Πελοπόννησο για να πολεμήσει με τους Ενετούς, και πολλοί αρματωλοί πήραν το μέρος του μόνο και μόνο για να πάρουν μερίδιο από την λαφυραγώγηση της περιοχής, ο Μεϊντάνης ήταν από τους λίγους που δεν έλαβε μέρος ούτε συμμάχησε με οποιονδήποτε τρόπο με τους Τούρκους. Υπήρξε ένας πρόδρομος της εθνεγερσίας που με το ήθος και τον ηρωισμό του συντήρησε και ανύψωσε το επαναστατικό πνεύμα των Ελλήνων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κ.Σάθας «Τουρκοκρατούμενη Ελλάς» Αθήνα 1869
Αντ. Αρχοντίδης «Η Βενετοκρατία στη Δυτ. Ελλάδα1684-1699» Θεσσαλονίκη 1983
Ο πολιούχος της Κατούνας Άγιος Αθανάσιος
Ο πολιούχος της Κατούνας είναι ο Άγιος Αθανάσιος, που ο ναός του είναι το σήμα κατατεθέν της Κατούνας. Από όποια πλευρά και να συναντήσεις την Κατούνα, εκείνο που ξεχωρίζει, εκείνο που συναρπάζει, είναι η επιβλητική γεμάτη μεγαλοπρέπεια πανέμορφη εκκλησία μας. Η ιστορία της έρχεται πριν το 1758 όπου υπάρχουν τούρκικα έγγραφα να επισκευάσουν τον Ναό και να εκκλησιάζονται οι πιστοί. Ο πολιούχος μας εορτάζει στις 18 Ιανουαρίου.
Ο συνοικισμός και το Μοναστήρι του Άγιου Νικολάου
Έτσι ονομάζεται ο συνοικισμός 5 χιλιόμετρα έξω από την Κατούνα ανάμεσα από τον Αετό και τον Κωνωπίνα. Ο συνοικισμός αυτός, ονομάζεται πρόσφυγα ή προσφυγικά, λόγω του ότι κατοικείται από πρόσφυγες. Έφυγαν από τη γενέτειρά τους, την περιοχή του Πόντου της Μικράς Ασίας και εγκαταστάθηκαν το 1922 μετά από απερίγραπτες ταλαιπωρίες. Το ελληνικό κράτος τότε ανάλογα με τις δυνατότητές του, τούς αποκατέστησε τη Δεκαετία 1922-1932 έως το 32 ήταν άστεγοι. Προτίμησαν αυτές τις περιοχές για να αποφύγουν τον εκτουρκισμό, για να μείνουν χριστιανοί ορθόδοξοι.
Το όνομα φυσικά το πήρε από το μοναστήρι του Άγιου Νικόλαου, το ιστορικό αυτό μοναστήρι που προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στην ακμή του στην επαναστατική περίοδο κατά των Τούρκων. Αυτός που έκτισε το μοναστήρι φέρεται να είναι ο Ευγένιος Γιαννακόπουλος και από την επιγραφή εντός του Ναού, το μοναστήρι ιδρύθηκε το έτος 1692 επί Πατριάρχου Καλλίνικου Β του Ακαρνάνος. Στο μοναστήρι υπάρχει γύρω-γύρω τείχος και μια πύλη. Το τείχος και τα κελιά έχουν αναστηλωθεί με τις προσπάθειες των κατοίκων του συνοικισμού. Αρχικώς εδώ είχαν φθάσει περίπου 70 οικογένειες. Μόνο 16 οικογένειες έμειναν, οι οποίες ζούσαν πολύ φτωχικά. Με τον καιρό όμως η ζωή τους βελτιώθηκε με την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία.
Σήμερα κατοικούν μόνιμα περίπου 50 άτομα σε 30 κατοικίες.
Το Λουτράκι
Το Λουτράκι βρίσκεται 11 χιλ. Β. Α. από την Κατούνα, και είναι συνοικισμός της που βρίσκεται στον Αμβρακικό κόλπο. Είναι ένας ζηλευτός παραθαλάσσιος τόπος παραθερισμού, αρκετοί Κατουνιώτες έχουν κτίσει ωραίες εξοχικές κατοικίες, που παραθερίζουν οικογενειακώς ενώ μερικοί έχουν και τις αγροτικές τους εργασίες εκεί .
Στο Λουτράκι Κατούνας βρέθηκε τύμβος, θεμέλια σπιτιών και δύο θολωτοί τάφοι, που μαρτυρούν την παρουσία Μυκηναίων στην περιοχή, που εισχώρησαν εκεί από την κοιλάδα του Αχελώου.
Από το Λουτράκι ξεκίνησαν οι Τούρκοι υπό της οδηγίες του Κιουταχή για να καταλάβουν το Μεσολόγγι αλλά ηττήθηκαν στην μεγάλη μάχη του προφ. Ηλία (Αετού) στις 9 Αυγ.1822.
Δημοτικά Τραγούδια
Μερικά από τα δημοτικά τραγούδια του τόπου μας που αναφέρονται στην Κατούνα και στους κατοίκους της που έδωσαν τα πάντα για την λευτεριά.
Στην Κατούνα ’ναι ξανθές,
Στην κατοχή ’ναι άσπρες
στο δόλιο το Ξηρόμερο
ρούσες και μαυρομάτες
(Ν. Βεής, αρκαδικά γλωσσικά μνημεία, ΔΙΕΕ, ΣΤ. Σ 242).
Η Άρτα πέτρα να γενεί κι βάλτος να βουλιάξει,
Το δόλιο το Ξηρόμερο θεός να το φυλάξει,
Απόχει τα γλυκά κρασιά τα όμορφα κορίτσια.
Στο Μαχαλά οι όμορφες και στη Κατούνα οι άσπρες.
Κι αυτού στο Μπόικο στα χωριά ξανθές και μαυρομάτες
(Passow. Τραγούδια Ρωμαίικα Αθήνα 1860, σ. 430)
Του Νικολού Βαρνακιώτη
Καταρωτάει ο νταϊφάς και τα καπετανάτα:
-Κύριέ μου, το τι γίνηκεν ο Νικολός του Γιάννου.
Πούταν στην πόλη ξακουστός, στη Βενετιά γραμμένος,
Ήταν και στο Ξηρόμερο πανώριο κυπαρίσσι;
-Στου Μαχαλά είχε μάζωξη, που μοίραζε τα κόλια,
Τζαντίλας εις την Κατοχή και Κούτρας στην Κατούνα,
Στη μέση στο Ξηρόμερο, ο Νικολός ατός του.
(Παπαντωνόπουλος Δημ. Πεντηκονταετηρίδα της Ελληνικής Επαναστάσεως του έτους 1821. Αθήνα, 1879 ; σ. 83)
Του Πάνου Μεϊντάνη
Μη να’ναι χιόνια στα βουνά, μη ναν πανιά’πλωμένα
Μη ναν Αγγέλης πόρχεται, Αγγέλης και Μεϊντάνης
Και το μικρό Χορμόπουλο πώρχετ’από τα’Άγραφα.
Με τα μπαϊράκια ανοιχτά τα κόκκινα και τα’άσπρα.
Στην Άρτα παν και κόνεψαν, στη Βόνιτσα τους πιάνουν
Μια φούστα εξαγνάντισε…
Μαυρομματαίοι
Στο βάλτο, στο Ξηρόμερο, στης Βόνιτσας τα κάστρα,
Μαυρομματαίοι ακούγονται, Γριβαίοι καπετανεύουν,
Γώγο Μπακόλας προσκυνά, φοβάται τη χαλάστρα,
τ’ασκέρια είναι ξαρμάτωτα κι οι Τούρκοι γειτονεύουν
Αθάνας Γεώργιος από «Τα τραγούδια των βουνών»
Δήμος Μεδεώνος
Ο Δήμος δημιουργήθηκε το 1998 με τον Καποδιστριακό νόμο και περιελάμβανε τα χωριά: Κατούνα με τους συνοικισμούς της, Αετό, Κομποτή, Κωνωπίνα, και Τρύφου, και ήταν ένας από τους 29 Δήμους του Νομού μας.
Απέχει από την Αθήνα 320 χιλιόμετρα και είναι τόπος που συνδυάζει με θαυμάσιο τρόπο την φύση την ιστορία και την παράδοση του Ξηρομέρου.
Το π. Δημαρχείο σταγαζόταν σε ένα πανέμορφο παραδοσιακό πέτρινο κτίριο στην έδρα του π. Δήμου στην Κατούνα.
Δήμος Ακτίου-Βόνιτσας
Το 2011 με το νόμο του Καλλικράτη, παρόλες τις αντιδράσεις που υπήρξαν από τους κατοίκους του πρώην Δήμου Μεδεώνος και του Συλλόγου μας, ενώθηκαν οι Δήμοι: Μεδεώνος, Ανακτορίου και Παλαίρου και δημιουργήθηκε ο Δήμος Ακτίου Βόνιτσας με έδρα την Βόνιτσα. Εδώ συμπεριλαμβάνονται όλα τα χωριά και οι οικισμοί των τριών πρώην Δήμων.
Φυσικές ομορφιές-Μνημεία
Παλιά Αχυρά – Παναγία η Αχυριάτισσα
Ένα πανέμορφο αλλά δυστυχώς ερειπωμένο χωριό βρίσκεται 12 χιλιόμετρα Β.Δ. της Κατούνας στους πρόποδες των Ακαρνανικών βουνών. Με σπίτια όμορφα πλινθόκτιστα λες και κατέβηκαν απ’ το βουνό, πολλοί λένε πως ιδρυτής του χωριού είναι η Παναγία η Αχυριάτισσα η οποία φημολογείται πως έκανε πολλά θαύματα και ιδιαίτερα θεράπευε ψυχικά αρρώστους. Το μοναστήρι της Παναγίας είναι πολύ παλιό και με την ανακαίνιση του διατηρείται σε άριστη κατάσταση, γιορτάζει το καλοκαίρι στις 15 Αυγούστου και έρχονται επισκέπτες από πολύ μακριά. Κάποτε το χωριό ήταν γεμάτο ζωή. Το χωριό Αχυρά ήταν το καταφύγιο και ορμητήριο των αρματωλών και κλεφτών ενάντια στον Τούρκο κατακτητή. Σήμερα ο επισκέπτης αντικρίζοντας το χωριό των Αχυρών θα νοσταλγήσει, θα σκεφτεί «θέλω να πάω στο χωριό να τ΄ αποχαιρετήσω, στον τόπο που γεννήθηκα τα κόκαλα ν΄ αφήσω» μα σαν συνειδητοποιεί την πραγματικότητα διερωτάται «γιατί να πάω στο χωριό; στο σπίτι μου δεν μένει κανείς, κι η πόρτα είναι κλεισμένη».
Ο επισκέπτης, συνδυάζοντας όσα έχει διαβάσει στο βιβλίο «Αχυρά» και με αυτά θα δει, σίγουρα θα βουρκώσει.
Στα Παλιά Αχυρά εδώ και πολλά χρόνια κατασκευάζεται το ομόνυμο φράγμα, για την άρδευση όλου του Ξηρομέρου, αλλά δυστυχώς, τελειωμό δεν έχει…
Τα νέα Αχυρά
Το 1985 τα Αχυρά ενώθηκαν με την Κατούνα με την επωνυμία Δήμος Κατούνας με ομόφωνη απόφαση και των δυο κοινοτήτων. Υπ.Αριθ. 17/85 και 41/85 σύμφωνα με το 267/86 προεδρικό διάταγμα ΦΕΚ 123/19-8-86. Ο σημερινός συνοικισμός των Αχυρών βρίσκεται στο Νοτιοδυτικό τμήμα της Κατούνας όταν εξερχόμαστε από αυτή προς το Δ.Δ. Τρύφου.
Ακαρνανικά όρη και το δάσος της μαύρης ελάτης
Οι κυριότερες κορφές είναι η ψηλή κορφή (1.589 μέτρα) στο Περγαντί και ο Μπούμστος (1.577 μέτρα) από τα πλέον ενδιαφέροντα τμήματα των Ακαρνανικών Ορέων και με μια σημαντική θέση στην ιστορία του Ξηρομέρου.
Γεμάτα ρεματιές, οροπέδια, και χείμαρρους, γεμάτα ιστορία για τις μάχες, για τους ξακουστούς κλέφτες και αρματωλούς.
Ο Μπούμστος από την μία μεριά είναι γυμνός από βλάστηση, γεμάτος κοφτερά βράχια και πέτρες, το αντίθετο από την άλλη πλευρά που είναι γεμάτος βλάστηση, αριές, κέδρους,πουρνάρια και το δάσος της μαύρης ελάτης μέχρι το Περγαντί.
Φθάνοντας στις κορυφές των Ακαρνανικών, μένεις κυριολεκτικά άφωνος από την θέα, τις ολοστρόγγυλες κορυφές, τον βουνίσιο αέρα, την μοναδική ατμόσφαιρα και το σπάνιας ομορφιάς τοπίο. Το θέαμα από το γιγάντιο βουνό είναι εκπληκτικό. Σε ένα επιβλητικό πανόραμα, παρελαύνουν τα Ακαρνανικά Όρη, το οροπέδιο Ασσάνη, το Περίφημο Δάσος της Μαύρης Ελάτης, τα παλιά χωριά Αχυρά, Βούστρι, η κοιλάδα και το ποτάμι της Νύσσας και τέλος ο Αμβρακικός Κόλπος. Από εδώ θα θαυμάσουμε μαγεμένοι το Μύτικα, το νησί Κάλαμο, το Μεγανήσι, την Λευκάδα, την Ιθάκη, το Αγρίνιο, τα Παναιτωλικά όρη και όλα τα γύρω χωριά του Ξηρομέρου.
Το δάσος της μαύρης ελάτης (Abies cefalonika) είναι ένα σπάνιο είδος ελάτης στην Ελλάδα και υπολογίζεται σε 2000 στρέμματα περίπου στην βόρεια πλευρά του Μπούμστου.
Ποτάμι της Νύσσας
Ξεκινά από τα όρη των ακαρνανικών και ειδικότερα από το Περγαντί την περιοχή κοντά στο Κεφαλόβρυσο, και φτάνοντας χύνεται στον Αμβρακικό κόλπο στο Λουτράκι.
Θεόρατα πλατάνια στις άκρες του, παραδοσιακά γεφύρια, ερειπωμένοι νερόμυλοι.
Μεγάλοι καταρράκτες δημιουργούν μια φανταστική εικόνα, ο ήχος του νερού σε συνδυασμό με το κελάηδισμα των πουλιών προκαλούν ενθουσιασμό στον επισκέπτη.
Επίσης στην ρεματιά της Νύσσας, μέσα στα βράχια είναι το εκκλησάκι της Παναγίας της Ελεούσας.
Βούστρι
Το χωριό κτισμένο στους πρόποδες του Περγαντί βρίσκεται βορειοδυτικά της Κατούνας και απέχει 13 χιλιόμετρα. Περίπου το 1970 μετοίκησε στο χωριό Τρύφου. Το χωριό σήμερα είναι ερειπωμένο μόνο η παλιά βρύση και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου σώζονται και λίγο πιο κάτω στην κοιλάδα βρίσκεται η εκκλησία του Αι Γιώργη όπου έγινε το θαύμα του Βάρβαρου που έγινε άγιος.
Η Παλιά Κομποτή ή Πέρσεβος -Το κάστρο της Κομποτής (Τορυβία)
Το παλιό χωριό βρισκόταν κτισμένο δυτικά του σημερινού ανάμεσα στις δυο κορφές των Ακαρνανικών και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν σιγά -σιγά από το 1950 και ύστερα στην σημερινή κομποτή.
Το κάστρο της Κομποτής βρίσκεται βόρεια του νέου χωριού και πολλοί λένε πως υπήρχε εκεί η αρχαία ακαρνανική πόλη «Τορυβία».Το προϊστορικό τείχος του κάστρου αποτελείται από τεράστιους ογκόλιθους που προκαλούν το θαυμασμό και το δέος.
Σπήλαιο Κωνωπίνας (είναι υπό εξερεύνηση)
Στο κέντρο της Κωνωπίνας κάτω από τον λόφο στα θεμέλια ενός σπιτιού το 1982 ανακαλύφθηκε ένα σπήλαιο. Το σπήλαιο είναι υπό εξερεύνηση και μόνο από τα πορίσματα των σπηλαιολόγων ξέρουμε πως η είσοδος του σπηλαίου είναι ένα μικρό άνοιγμα 1Χ1 μέτρα περίπου και προχωρεί σε βάθος περίπου 20 μέτρων όπου φθάνει στην αίθουσα η οποία είναι 15χ20 μέτρα, βαθύτερα υπάρχει εσωτερικός διάκοσμος από σπηλαιοαποθέσεις, σταλακτίτες, σταλαγμίτες διαφόρων ειδών.
Όλα αυτά φαίνονται στην χαρτογράφηση και τις φωτογραφίες των σπηλαιολόγων που επεσκέφθησαν το σπήλαιο τρεις φορές.
Για τους σεισμολόγους και τους γεωλόγους η επιστημονική αξία του σπηλαίου μπορεί να είναι μεγάλη. Όσον αφορά την ομορφιά του είναι εξαιρετική μιας και το χρυσαφένιο χρώμα κυριαρχεί.
Εκκλησιαστικά και ιστορικά μνημεία
Παναγία η Αγία Δευτέρα Κατούνας
Στην Αγία Δευτέρα στις 6 Μαρτίου 1821 σηκώθηκε επίσημα, για πρώτη φορά όρθια μια ολάκερη φυλή και έγραψε τις εντολές της με φωτιά και αίμα. Εκεί γεννήθηκε ένα πρωί, μέσα στους ύμνους της Εκκλησίας, την κραυγή των σαλπίγγων και των τραγουδιών, η ελευθερία.
Αυτή την φώναξαν οι καμπάνες της περιοχής με τα χάλκινα στόματά τους, και οι Πανέλληνες απάντησαν με ένα ολόψυχο «παρών».
Και τα αιματοποτισμένα υψώματα της Κατούνας, που μέσα τους κρύβουν σαν πολύτιμα φυλακτά τα κόκαλα αντρειωμένων Ελλήνων, να γίνονται σύμβολα νίκης. Και από εκείνο το θαύμα ξεπήδησε η Αγία Δευτέρα.
Γιατί εκεί το πρώτον δοκιμάστηκε «εν πυρί, ως χρυσός εν χωνευτηρίω» και βρέθηκε η απόφαση ατόφια και γνήσια. Η Αγία Δευτέρα που καθαγίασε, ο πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός, θα παραμείνει αθάνατη. Και κάθε Δευτέρα του Πάσχα οι συμπατριώτες θα πανηγυρίζουν και τα δύο ιστορικά γεγονότα.
Στην Αγία Δευτέρα Κατούνας στις 6 Μαρτίου 1821 οι καπεταναίοι της Ακαρνανίας, του Βάλτου και της Ηπείρου αποφασίζουν την κήρυξη της επανάστασης στην Δ. Ελλάδα.
Η επαναστατική προκήρυξη του Γεωργίου Βαρνακιώτη συντάχτηκε στο Ξηρόμερο την 25η Μαΐου 1821. Τα όπλα ευλόγησαν ο ηγούμενος της Μονής Αγάπιος, ο μητροπολίτης Άρτας και Ναυπάκτου Πορφύριος και ο επίσκοπος Ρώγων Ιωσήφ. Στην συνέλευση της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος το Ξηρόμερο είχε πολλούς αντιπροσώπους (Π. Μπαμπίνης ή Μπαμπινιώτης, Ε. Μαυρομμάτης, Π. Γουλιμής, Φ. Καραπάνος κ.α.). Η τυπική ιεραρχία των οπλαρχηγών της περιοχής κατά την αρχή της Επανάστασης ήταν: Βαρνακιώτης, Τσόγκας, Ίσκος, Ράγκος, και Δημοτσέλιος.
Η Αγία Δευτέρα είχε ξυλόστεγη αίθουσα με ημικυκλική αψίδα. Πιθανώς είναι του 18ου αι. Το 1967 το καθολικό ήταν διαλυμένο. Σήμερα το εκκλησάκι ανακατασκευάσθηκε με μπροστάρη τον αείμνηστο Γεώργιο Παπαδημητρίου τέως υπουργό και με την συνδρομή των συγχωριανών μας, και βρίσκεται πίσω ακριβώς από τον συνοικισμό των νέων Αχυρών.
(Αρχαιολογικό Δελτίο 22: Χρονικά 1967 σ.334}.«Απόσπασμα από την εβδομαδιαία εφημερίδα ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ της Αιτωλοακαρνανίας του κ. Κουτσονίκα Αιμίλιου»)
Άγιοι Απόστολοι Κωνωπίνας (Πέτρου και Παύλου)
Βρίσκεται στην είσοδο του χωριού. Κτίσμα του 1595 η οποία κατεδαφίσθηκε το 1828 και μόνο ένα μικρό τμήμα της είναι μάρτυρας του παρελθόντος στην σημερινή εκκλησία που υπάρχει.
Άγιος Ευθύμιος Κωνωπίνας
Μια εκκλησία κτισμένη από το 1650 βάση τοιχογραφίας που βρέθηκε στο εσωτερικό του Ναού και εορτάζεται στις 20 Ιανουαρίου.
Αγία Παρασκευή (Μπόικου)
Περνώντας τον δρόμο προς Τρύφου, βγαίνοντας από την Κατούνα στρίβουμε αριστερά πηγαίνοντας προς την περιοχή λόγγος και συναντάμε την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής Μπόικου. Έτσι λέγονταν παλιότερα η περιοχή που ήταν ένας από παλιότερους συνοικισμούς της Κατούνας. Η κατασκευή της εκκλησίας χρονολογείται από το 1547 και ήταν πρώτα γυναικεία μονή. Τα αρχικά χαρακτηριστικά του μνημείου δεν διακρίνονται σήμερα εξαιτίας των παρεμβάσεων.
Κάστρο του Αετού
Ανατολικά του χωριού Αετός υπάρχει ένα περίφημο κάστρο που κτίστηκε από τον Ιουστινιανό. Μάλιστα λέγεται πως υπήρχε και τούνελ που έβγαινε στον Αγιο Νικόλαο (5 χιλιόμ.)
Άγιος Δημήτριος Αετού
Είναι το παλιό εκκλησάκι που βρίσκεται κοντά στο κάστρο, ανατολικά του Αετού, που κτίσθηκε περίπου το 1662 που αποτελεί πραγματικό μουσείο θρησκευτικής κληρονομιάς για την περιοχή.
Άγιος Βάρβαρος Τρύφου – Ιαματική πηγή και οι ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις
Η ιστορία του Αγίου Βάρβαρου ξεκίνησε από το 820μ.χ. Λέγετε ότι ήταν πραγματικός βάρβαρος αλλά βρήκε τον δρόμο του και έγινε άγιος. Το εκκλησάκι που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του, βρίσκεται έξω από την Τρύφου πηγαίνοντας προς το Λουτράκι. Το 1878 έγινε η ανακάλυψη του απαρχαιωμένου Ναού και κτίσθηκε νέος. Εκεί όπου είναι και τα ιαματικά Λουτρά Τρύφου, που και αυτά έχουν μεγάλη ιστορία, γιατί δημιουργήθηκαν από την πηγή που αναβλύζει νερό από κάποιο σημείο.
Προσφέρει ίαση σε διάφορες πληγές, δερματοπάθειες, βοήθεια στο στομάχι και άλλες ευεργετικές ιδιότητες. Με πρώτη επίσημη παραχώρηση χρήσης πηγής το 1954 σε χώρο περίπου 70 στρέμματα με τα τότε κτίσματα, την παλιά εκκλησία του Αγίου Βάρβαρου, και όλη την περιοχή γύρω από την πηγή.
Με απόφαση του κοινοτικού συμβουλίου Τρύφου το 1985 δημιουργήθηκε σύμφωνα με το νόμο 1416/84 αμιγή κοινοτική επιχείρηση.
Έναρξη Λειτουργίας, Ιούλιος 1988. Η Λουτρόπολη περιλαμβάνει ξενοδοχείο Γ΄ Κατηγορίας, 113 κλινών με εστιατόριο-Bar και υδροθεραπευτήριο με 9 απλούς λουτήρες, 3 υδρομασάζ και 1 σάουνα.
Το 1991 αρχίζει η ενοικίαση του ξενοδοχείου σε ιδιώτες ως και σήμερα, και ο Δήμος λειτουργεί το Υδροθεραπευτήριο. Άνθρωποι όλων των ηλικιών έρχονται στα ιαματικά λουτρά αγίου Βάρβαρου με διάφορα προβλήματα αλλά και πολλοί απολαμβάνουν το τοπίο, το ποτάμι της Νύσσας, το καταπράσινο τοπίο με τα όμορφα μονοπάτια του και το σύγχρονο ξενοδοχείο που τους φιλοξενεί.
Tο καλοκαίρι του 2011, τα λουτρά έμειναν κλειστά και είναι υπό καθεστώς εκκαθάρισης. Όλοι οι κάτοικοι της περιοχής περιμένουν να λυθούν τα προβλήματα και τα λουτρά να ξαναλειτουργήσουν.
Ευάγγελος Δ. Κουτιβής
