Στην παρούσα έκδοση έχουμε καταγράψει και παρουσιάζουμε τα σχολικά διδακτήρια που κτίσθηκαν στο νομό Αιτωλοακαρνανίας και στέγασαν τις εκπαιδευτικές ανάγκες των μαθητών και των εκπαιδευτικών από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Όταν ο λαός μας λέει τη λέξη Σχολείο, εννοεί μόνο το Διδακτήριο, το σχολικό κτίριο. Παιδαγωγικά όμως, όταν μιλάμε για σχολείο, δεν εννοούμε μόνο το Διδακτήριο, μα και τη διδακτική και παιδαγωγική διαδικασία που λαμβάνει χώρα μέσα σε αυτό. Βέβαια, ο καθένας μας αντιλαμβάνεται πως για την πραγμάτωση αυτής της αδιαμφισβήτητα σπουδαίας διαδικασίας, σημαντικό ρόλο επιτελεί και το εκάστοτε διδακτήριο με τον εξοπλισμό του. Ένα καλοχτισμένο, άνετο και ευχάριστο διδακτήριο διαφορετικά επιδρά στο σώμα και την ψυχή του μαθητή από ένα στενό, κακοχτισμένο, και πεπαλαιωμένο κτίριο.
Διαχρονικά και ανάλογα με τις εκάστοτε κοινωνικές, οικονομικές συνθήκες, η ανέγερση σχολικών διδακτηρίων ήταν ένας αγώνας διαρκής, επίμονος και επίπονος για τις τοπικές κοινωνίες. Αγώνας τόσο για να καλύψει τις τρέχουσες ανάγκες στέγασης των μαθητών όσο και για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ενός λειτουργικού σχολείου για την τοπική κοινωνία.
Η Αιτωλοακαρνανία, ο μεγαλύτερος σε έκταση νομός της χώρας, με δύσβατες περιοχές στο βόρειο τμήμα της, με δυσκολίες επικοινωνίας και συγκοινωνίας λόγω του μεγέθους, της γεωγραφικής της θέσης και του ανάγλυφου του εδάφους της, είχε να αντιμετωπίσει τεράστια προβλήματα που ορίζονταν από αυτές τις παραμέτρους.
Έως το τέλος του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου η ανοικοδόμηση των σχολικών κτιρίων γίνονταν κυρίως από τους Δήμους, τις Κοινότητες, ή από δωρεές εύπορων οικογενειών. Αυτό ορίζονταν και από το Νόμο ΒΤΜΘ΄ (1895) σύμφωνα με τον οποίο η ανεύρεση πόρων για την ίδρυση, σύσταση και συντήρηση Δημοτικού Σχολείου ή Γραμματοδιδασκαλείου είναι ευθύνη της εκάστοτε Κοινότητας.
Την εποχή αυτή κτίζονται αρκετά σχολικά κτίρια στο ελεύθερο νεοελληνικό κράτος με δαπάνες του κληροδοτήματος Ανδρέα Συγγρού, με συγκεκριμένο τύπο και μορφή ο οποίος παραπέμπει στην επικρατούσα τότε αρχή του νεοκλασικισμού (1ο Δημοτικό Σχολείο Αιτωλικού, Δημοτικό Σχολείο Καλλιθέας, 1ο Δημοτικό Σχολείο Αμφιλοχίας, Δημοτικό Σχολείο Κατοχής, κ.α.). Ο νεοκλασικός ρυθμός δεν είναι γενικευμένος μόνο στο αστικό περιβάλλον, αλλά διαδίδεται και στο αγροτικό. Ο επαρχιακός κλασικισμός των κωμοπόλεων και των χωριών στις αρχές του εικοστού αιώνα καταδεικνύει τη συμμετοχή των ανώτερων τοπικών στρωμάτων σε μια νέα κουλτούρα. Τα κτίρια αυτά έως σήμερα λειτουργούν σε ικανοποιητική κατάσταση.
Ακολούθως, με την έλευση προσφύγων από τη Μικρά Ασία, το 1922, δημιουργή-
θηκαν νέα σχολεία για τη στέγαση και εκπαίδευση των μαθητών. Χαρακτηριστική περίπτωση στο νομό αποτελούν ο συνοικισμός Άγιος Κωνσταντίνος της πόλης του Αγρινίου και το Ματσούκι Αγρινίου.
Στην επόμενη περίοδο της γενιάς του 30, οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και οι πολιτικές ανακατατάξεις δρομολογούν νέες εξελίξεις (εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση). Νέα καλλιτεχνικά ρεύματα εμφανίζονται. Η δεκαετία του 30 μπορεί να χαρακτηριστεί σαν μια αναγεννητική εποχή για την Ελλάδα, η οποία οδήγησε τη χώρα στην ανάπτυξη και βοήθησε στην προσπάθεια επούλωσης των πληγών της.
Επί υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου κτίσθηκαν περίπου 400 σχολικές αίθουσες σε όλη την επικράτεια. Στα πλαίσια του ευρύτατου αυτού προγράμματος και μετά από σύναψη σχετικού δανείου, δημιουργήθηκε Αρχιτεκτονικό Γραφείο στο Υπουργείο Παιδείας στελεχωμένο με μηχανικούς και αρχιτέκτονες και αναμορφώθηκαν οι τεχνικές υπηρεσίες. Σπουδαίοι αρχιτέκτονες όπως ο Καραντινός, κωδικοποίησαν το ζήτημα των κτιρίων για την εκπαίδευση. Το έργο αυτό διάρκειας σχεδόν μιας τριακονταετίας (1930-1958) είναι το αποτέλεσμα της ολόψυχης αφιέρωσης σε ένα σκοπό με υψηλό κοινωνικό περιεχόμενο αλλά με προβληματικές δυνατότητες επιτυχίας εξαιτίας των γενικότερων πολιτικών και οικονομικών συνθηκών.
Μεταξύ άλλων πρωτοπόροι αρχιτέκτονες όπως ο Παναγιωτάκος και ο Κωνσταντινίδης σημάδεψαν την κτιριακή διδακτηριακή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Στο νομό Αιτωλοακαρνανίας ο Κυριακούλης Παναγιωτάκος σε δικά του σχέδια έχτισε το 1ο Δημοτικό Σχολείο Νεοχωρίου. Για άλλα σχολεία που κτίστηκαν την περίοδο αυτή, κυρίως στο Αγρίνιο και τη Ναύπακτο δεν υπάρχουν έγγραφες μαρτυρίες αναφορικά με την πατρότητα των σχεδίων ανέγερσης.
Κατά τις δεκαετίες δε 1920, 1930 και 1940 στο νομό Αιτωλοακαρνανίας, λόγω της ενασχόλησης των κατοίκων της υπαίθρου με την κτηνοτροφία και της μετακίνησης των παραχειμαζόντων πληθυσμών σε αναζήτηση βοσκοτόπων, ιδρύονταν σχολεία χειμερινά και θερινά. Έτσι έχουμε σχολεία από περιοχές της Ευρυτανίας και της Ορεινής Ναυπακτίας που καθορίζουν τη λειτουργία και δημιουργία σχολικών κτιρίων – αν μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε έτσι- τα οποία στέγαζαν τις ανάγκες των παιδιών με στοιχειώδεις προδιαγραφές.
Σε πολλές περιπτώσεις οι Πρόεδροι των κοινοτήτων με τα εκάστοτε κοινοτικά συμβούλια, προσπάθησαν να βρουν οικόπεδα, να τα παραχωρήσουν για την ανέγερση των διδακτηρίων, αλλά και να εξασφαλίσουν τους απαιτούμενους πόρους για την ολοκλήρωσή τους. Μαρτυρίες αναφέρουν την Εκκλησία να δωρίζει οικόπεδα και οι κάτοικοι να προσφέρουν εθελοντική εργασία, να διαθέτουν μέσα για την μεταφορά υλικών καθώς και να συνεισφέρουν οικονομικά στην προσπάθεια αυτή. Παρατηρείται από κατοίκους κάποιων περιοχών προσφορά οικοπέδων αποκλειστικά για την ανέγερση σχολείου, όπως και οικονομική ενίσχυση Ελλήνων μεταναστών για το σκοπό αυτό. Πολλά διδακτήρια χτίστηκαν με τοπικά υλικά, εναρμονίζοντας έτσι το σχολείο με το περιβάλλον, ενσωματώνοντας την παράδοση με την αρχιτεκτονική.
Διδακτήρια κτίστηκαν ακόμη και με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πρόνοιας καθώς και με την αξιοποίηση των κατοχικών πολεμικών αποζημιώσεων που εισέπραξε η Ελλάδα από την Ιταλία (Άγιος Νικόλαος Κατούνας, Γαλατάς).
Πρέπει βέβαια να επισημανθεί και η συμβολή των εθνικών μας ευεργετών στην ανοικοδόμηση διδακτηρίων ήδη από τον 19ο αι. Στην Αιτωλοακαρνανία ειδικότερα, λαμπρά παραδείγματα είναι των Αδελφών Παπαστράτου στο Αγρίνιο, των αδελφών Ξενοκράτη και του Χατζηκώ(ν)στα στο Μεσολόγγι, του Δημητρούκα στο Καραϊσκάκη. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε και η συνεισφορά των ομογενών, ειδικότερα της Ορεινής Ναυπακτίας, που με τα εμβάσματά τους συνέβαλαν τα μέγιστα τόσο στην ανέγερση όσο και στον εμπλουτισμό των διδακτηρίων με Εποπτικά Μέσα Διδασκαλίας.
Επί βασιλείας δε Παύλου του Α΄ την τριετία 1949-1951 μέσω του Ταμείου Βασιλικής Προνοίας κτίστηκαν 18 σχολικά κτίρια στο νομό μας (Αντίρριο, Ποταμούλα Αγρινίου, Πρόδρομος Ξηρομέρου).
Στα πλαίσια της εξεύρεσης πόρων οι Σχολικές Εφορείες κατά την περίοδο 1950-1960 συγκέντρωναν χρήματα για την ανέγερση και τη συντήρηση των διδακτηρίων πουλώντας καπνό, σιτηρά, όσπρια καθώς και από τα εισοδήματα των εκτάσεων που κατείχαν και καλλιεργούσαν έναντι μισθώματος.
Σε αρκετά διδακτήρια μαρτυρείται η χρονολογία κατασκευής τους, αποτυπωμένη από τους μάστορες πάνω στην πέτρα και σε εμφανές σημείο. Ιδιαίτερα σχέδια με το σταυρό στη μέση και διάφορα διακοσμητικά μοτίβα παρατηρούνται σε απομακρυσμένα χωριά. (Δημοτικό Σχολείο Μαλατέϊκων, Παυλιάδας).
Τη δεκαετία 1970-1980 παρατηρείται η μεγαλύτερη λειτουργία δημοτικών σχολείων, περίπου 470 σχολικές μονάδες, καθώς οι μετακινήσεις και οι μεταφορές μαθητών ήταν δύσκολες και οι συγκοινωνίες ελλιπείς. Ευκολότερη λύση θεωρήθηκε και υιοθετήθηκε η δημιουργία ενός σχολείου με τις οποιεσδήποτε προϋποθέσεις ακόμη και σε πολύ κοντινούς μεταξύ τους οικισμούς.
Κατά την περίοδο του 1985-88 το Υπουργείο Παιδείας είχε καταστρώσει ένα πενταετές σχέδιο Προγραμματισμού για να καλύψει στεγαστικές ανάγκες. Μικρές μόνο παρεμβάσεις σημειώθηκαν την περίοδο αυτή με την ανέγερση πρωτοποριακών διδακτηρίων (Δημοτικό Σχολείο Βάρνακα, Δημοτικό Σχολείο Παληαμπέλων Βόνιτσας) και με τη συνδρομή της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης καθόσον η τελευταία διέθετε και τα απαραίτητα τα κονδύλια για να επενδύσει στην ανέγερση κτιρίων.
Πολλά διδακτήρια ανηγέρθησαν την περίοδο του 1985-1990 σε πολλές περιοχές με τις ίδιες προδιαγραφές σε όλο σχεδόν το νομό (13ο Δημοτικό Σχολείο Αγρινίου, 3ο Δημοτικό Μεσολογγίου, Δημοτικό Αντιρρίου, Δημοτικό Βόνιτσας, Δημοτικό Θυάμου). Τυποποιημένα «κουτιά» με πολλές αίθουσες, ανοιχτό χώρο εκδηλώσεων, μεγάλους διαδρόμους, χωρίς καμία πρωτοτυπία. Ο τύπος που προτείνει ο ΟΣΚ είναι συγκεκριμένος και διαμορφωμένος ενιαία για όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Είναι τα γνωστά οικοδομήματα τύπου «Ψυχάρης» με τις ονομασίες αιθουσών (αίθουσα Κάλβου, αίθουσα Αριάδνη, αίθουσα Ορφέας, κ.α.)
Η επόμενη δεκαετία υπήρξε αισθητά καλύτερη, με την εμφάνιση πιο μοντέρνων σχολικών διδακτηρίων και την εκδήλωση μιας κίνησης διαφοροποίησης και διαμόρφωσης ενός μοντέρνου σχολικού προσανατολισμού. Αυτό βέβαια δεν ανέτρεψε τις υφιστάμενες διδακτηριακές τυπολογίες, αλλά έδωσε μια άλλη προοπτική στη σχολική στέγη. Ενδεικτικά αναφέρουμε το 2ο Δημοτικό Σχολείο Θεστιέων , τα 8ο και 6ο Δημοτικά Σχολεία Αγρινίου, το 2ο Δημοτικό Σχολείο Αμφιλοχίας.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες καθημερινός είναι ο αγώνας των δασκάλων για τον εξωραϊσμό αυτών των χώρων, προκειμένου να διαμορφώσουν ένα σχολικό περιβάλλον που να εμπνέει το μαθητή και να προάγει το έργο τους. Επιπλέον αψευδείς μάρτυρες της κατάστασης των σχολικών κτιρίων αποτελούν οι πολλαπλές αναφορές των εκπαιδευτικών για την άθλια και δυσλειτουργική υπόσταση των χώρων, μέσα στους οποίους επιτελείται η διαδικασία της μάθησης και της διαμόρφωσης της προσωπικότητας των παιδιών.
Σαφέστατα τα τελευταία χρόνια το θέμα της ποιότητας και της λειτουργικότητας των διδακτηρίων παρουσιάζει μια θετικότερή εξέλιξη. Μια εξέλιξη που ανταποκρίνεται τόσο στην κάλυψη των σύγχρονων εκπαιδευτικών αναγκών όσο και στο νέο σχολικό προγραμματισμό με ενσωματωμένες τις εκπαιδευτικές καινοτομίες. Ολοήμερο Σχολείο, Τμήματα Ένταξης, αίθουσες Πληροφορικής Μουσικής και προδιαγραφές αρχιτεκτονικής και χρηστικότητας των διδακτηρίων.
Ο στόχος πια των αρμόδιων φορέων δεν είναι μόνο η επάρκεια σε αίθουσες, αλλά η εξασφάλιση της καταλληλότητας των χώρων που θα συμβάλουν στην παροχή ίσων εκπαιδευτικών δυνατοτήτων και καλύτερων συνθηκών διαβίωσης των μαθητών με προτεραιότητα την περιβαλλοντική πολιτική, την άριστη διαχείριση των χώρων και την εκπαίδευση.
Το όραμα της λειτουργίας και της λειτουργικότητας του σχολικού κτιρίου είναι διαχρονικό για την εκπαίδευση και παράλληλο με την κοινωνική εξέλιξη. Η ιστορία της εκπαίδευσης –εν μέρει και η ιστορία ενός κράτους- γράφεται πρωτίστως στα δημόσια σχολεία που παράγουν μορφωτικό έργο. Το καλό δημόσιο σχολείο, το ιδανικό σχολικό διδακτήριο, είναι το αξιολογότερο αγαθό που μπορεί και οφείλει να προσφέρει αυτή η χώρα στους πολίτες της.
Φιλολογική επιμέλεια έκδοσης: Σοφία Μαστροκούκου, Ψηφιοποίηση-Γραφιστικά Μητροφάνης Γεωργιάδης.
Θεόδωρος Λ. Τσιλίκας, εκπαιδευτικός,
Υπεύθυνος Σχολικών Δραστηριοτήτων Ν. Αιτωλοακαρνανίας
ISBN: 978-960-93-7983-0
