Η έρευνα του Μάκη Εξαρχόπουλου για την παραγωγή σειράς ντοκιμαντέρ

Ο Μάκης Εξαρχόπουλος, δημοσιογράφος ερευνητής σε θέματα ιστορίας και πολιτισμού, στο πλαίσιο της παραγωγής σειράς ντοκιμαντέρ, επισκέφθηκε τον περασμένο Νοέμβριο τη Βοιωτία, ακολουθώντας τα βήματα των 1.500 διασωθέντων Εξοδιτών, των πολεμιστών τής Φρουράς τού Μεσολογγίου, που μετά από μια δραματική πορεία στη Ρούμελη έφθασαν στο Ναύπλιο. Ο Μάκης Εξαρχόπουλος μας έστειλε το παρακάτω κείμενο, που αναφέρεται στα αποτελέσματα της έρευνάς του, ευχαριστώντας όσους τον βοήθησαν.

«Η έρευνά μου ξεκίνησε το 2018 με σκοπό την παραγωγή μιας δραματοποιημένης σειράς ντοκιμαντέρ με θέμα το Μεσολόγγι. Στο ντοκιμαντέρ παρουσιάζονται οι πολιορκίες και η ηρωική Έξοδος των πολιορκημένων, αλλά κυρίως αυτό που ελάχιστοι γνωρίζουν, το τι απέγιναν οι περίπου 1.500 άντρες τής Φρουράς τού Μεσολογγίου, που σώθηκαν από τους 3.500 πολεμιστές Σουλιώτες, Ηπειρώτες, Ρουμελιώτες και Μεσολογγίτες, που υπερασπίζονταν την πόλη.

Το Κυριάκι απ΄ όπου πέρασαν οι Εξοδίτες

Ο Μάκης Εξαρχόπουλος στην αρχή τού μονοπατιού, που οδηγεί  από το Κυριάκι στη Μονή τού Οσίου Σεραφείμ.

Η Έξοδος πραγματοποιήθηκε τη νύχτα τού Σαββάτου τού Λαζάρου, στις 10 Απριλίου 1826, ξημερώνοντας Κυριακή των Βαϊων, και οι διασωθέντες άντρες τής Φρουράς, οι Εξοδίτες όπως αποκαλούνται, ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδρομή μέσα από τα βουνά τής Ρούμελης έφθασαν στις 16 Μαϊου στο Ναύπλιο, όπως μας πληροφορεί ο Νικόλαος Κασομούλης, που ήταν στο Μεσολόγγι, σώθηκε κατά την Έξοδο και κατέγραψε τα δραματικά γεγονότα εκείνων των ημερών.

Με οδηγό λοιπόν τον Κασομούλη, που περιγράφει με αρκετές λεπτομέρειες την πορεία των Εξοδιτών μέχρι το Ναύπλιο, αλλά και όσα διαδραματίστηκαν εκεί, ακολουθώντας τα βήματά τους, επισκέφθηκα τη Βοιωτία τον περασμένο Νοέμβριο, προσπαθώντας να προσδιορίσω τη διαδρομή που ακολούθησαν στα όρια του νομού και να εντοπίσω στοιχεία που διασώθηκαν μέχρι σήμερα και συνδέονται με το πέρασμά τους.

Η πορεία τους ξεκίνησε από το Μεσολόγγι, πέρασαν από τη Δερβέκιστα (Ανάληψη του Θέρμου), προχώρησαν προς τον Πλάτανο της ορεινής Ναυπακτίας, όπου τους περίμενε ο Καραϊσκάκης για να τους ταϊσει, συνέχισαν προς τα Λομποτινά (Άνω Χώρα), κι από εκεί προς τους Πενταγιούς, το Λιδωρίκι, τα Σάλωνα (Άμφισσα), το Χρισσό, το Καστρί (Δελφοί), την Αράχωβα, το Ζεμενό, το Κυριάκι, στη συνέχεια προς τη Μονή Οσίου Σεραφείμ Δομβούς, τη Μονή Ταξιαρχών,στα Χώστια (Πρόδρομος), ττη Δομβραίνα και τον όρμο τού Αγίου Ιωάννη, απ’ όπου πέρασαν με πλωτά μέσα απέναντι, στην Περαχώρα Κορινθίας και μέσω Ισθμού και Άργους έφθασαν στο Ναύπλιο.

Η έρευνά μου στη Βοιωτία ξεκίνησε από το μονοπάτι που οδηγούσε από το Καστρί (σημερινοί Δελφοί) στην Αράχωβα και κατέληξε στον όρμο τού Αγίου Ιωάννη, στον Κορινθιακό κόλπο, κοντά στη Δομβραίνα. Στο πρώτο τμήμα τής διαδρομής, από τους Δελφούς μέχρι την Αράχωβα, συμμετείχε και ο σκηνοθέτης Σταύρος Παρχαρίδης. Μαζί επιλέξαμε θέσεις γυρίσματος, κατάλληλες οπτικές γωνίες και πρόσωπα που θα μιλήσουν στο ντοκιμαντέρ.

Σε φωτογραφίες τού 19^ου αιώνα, που μας διέθεσε ο συλλέκτης ξενοδόχος Γιάννης Χριστόπουλος από τους Δελφούς, βλέπουμε καθαρά τον δρόμο που περνούσε μπροστά από το Καστρί και κατευθυνόταν προς την Αράχωβα. Μεγάλο τμήμα του συμπίπτει σήμερα με τον σύγχρονο δρόμο Δελφών – Αράχωβας.

Στην Αράχωβα συναντηθήκαμε με τον συγγραφέα Τάκη Μυλωνά, μελετητή τής τοπικής ιστορίας και λαογραφίας, ο οποίος μας έδωσε σημαντικές πληροφορίες για την περιοχή. Σημαντική ήταν η συμβολή τού Λουκά Παπαλεξανδρή, αλλά και του Γιώργου Οικονόμου, γνώστες και οι δυο των παλιών μονοπατιών τής Αράχωβας. Επισκεφθήκαμε το Λαογραφικό Μουσείο με τα ενδιαφέροντα εκθέματα και την εντυπωσιακή εκδοτική δραστηριότητα, όπου η υπεύθυνη του Μουσείου, Ζωή Κουτσούμπα, μας διέθεσε τις εκδόσεις του.

Η βρύση στο Ζεμενό.

Το ξωκλήσι τού Οσίου Συμεών με το λίθινο πηγάδι, στο μονοπάτι απ΄ όπου πέρασαν οι Εξοδίτες.

Στο βάθος η Δομβραίνα με τον Πύργο τού Καραϊσκάκη να δεσπόζει στην περιοχή. Σε πρώτο πλάνο η πεδινή έκταση, όπου πιθανόν στρατοπέδευσαν οι Εξοδίτες.

Στο Ζεμενό, με τη βοήθεια της Παναγιώτας Μπακούρου, εντόπισα τη βρύση από την οποία ήπιε νερό ο Κασομούλης και αρρώστησε, όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του. Στο μαρτυρικό Δίστομο ανέβηκα με τον Δήμαρχο Γιάννη Σταθά στον λόφο, όπου βρίσκεται το μνημείο τής σφαγής των κατοίκων τού χωριού από τους Γερμανούς, το 1944. Εκεί, από ψηλά, ο Δήμαρχος, καλός γνώστης των περασμάτων της περιοχής, μού έδειξε ένα μεγάλο τμήμα τής διαδρομής των Εξοδιτών, που έρχεται από το Ζεμενό, περνά βόρεια έξω από το Δίστομο, κατευθύνεται προς το Στείρι κι από εκεί στο Κυριάκι. Υπολόγισε μάλιστα τις ώρες που χρειάστηκαν οι Εξοδίτες για να φθάσουν από την Αράχωβα στο Κυριάκι.

Στο Δίστομο επισκέφθηκα το Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού, όπου η επιμελήτρια Αμαλία Παπαϊωάννου μού έδωσε ηλεκτρονικά πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό για την Επανάσταση του 1821, καθώς και μια σειρά από αξιόλογες εκδόσεις σχετικά με τη νεώτερη ιστορία τού τόπου. Ο Χρήστος Παπανικολάου, εθελοντής ξεναγός τού Μουσείου, μού έδωσε πολλές πληροφορίες για τα μονοπάτια της περιοχής και μαζί επισκεφθήκαμε πολλά σημεία τής διαδρομής των Εξοδιτών.

Με τον Χρήστο Παπανικολάου και τον Αντιδήμαρχο Γιάννη Πάστρα από το Στείρι ακολουθήσαμε ένα τμήμα τού δρόμου που οδηγούσε στο Κυριάκι τον 19^ο αιώνα και στη συνέχεια επισκεφθήκαμε την ιστορική Μονή τού Οσίου Λουκά, που θεωρείται πρότυπο βυζαντινού μνημείου τού 11^ου αιώνα.

Σε μια στροφή τού δρόμου, που περνούσε έξω από το Στείρι, κάτω από θεόρατα πλατάνια υπάρχει ακόμη το παλιό ξωκλήσι τού Οσίου Συμεών τού Στυλίτη, δίπλα στο νεώτερο, κι ένα παλιό λίθινο πηγάδι με μια μεγάλη γούρνα. Αναρωτήθηκα πόσοι διψασμένοι Εξοδίτες, που πέρασαν από εδώ, ξεδίψασαν άραγε πίνοντας νερό από αυτό το παλιό πηγάδι στη σκιά των πελώριων πλατάνων.

Σε φωτογραφίες των αρχών τού 20^ου αιώνα, που μου διέθεσε ο Δημήτρης Λαγός από το Στείρι, βλέπουμε τη θέση με το ξωκλήσι, όπως ήταν πλησιέστερα χρονικά στην εποχή που πέρασαν οι Εξοδίτες. Ο Δημήτρης Λαγός μού έδωσε σημαντικές πληροφορίες για το Στείρι και την περιοχή του. Μαζί επισκεφθήκαμε στην Παραλία Διστόμου τον Γιώργο Θεοχάρη, διευθυντή τού πολύ καλού περιοδικού ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ, ο οποίος μου έδωσε τεύχη τού περιοδικού και πολλές πληροφορίες για την ευρύτερη περιοχή.

Στη γειτονική Αντίκυρα επισκέφθηκα την “Αλλοτροπία”, ένα εντυπωσιακό Μουσείο με ποικίλα εκθέματα από τη ζωή των Ελλήνων, έναν χώρο πολιτισμού, δημιούργημα του λογοτέχνη Δημήτρη Τζουβάλη και της Δήμητρας Παρασχαράκη. Πρόθυμα με ξενάγησαν στο Μουσείο τους, όπου μεταξύ άλλων υπάρχουν εκθέματα που συνδέονται με την Επανάσταση του 1821, μου μίλησαν για τη νεώτερη ιστορία τής περιοχής και μου έδωσαν βιβλία τού Δημήτρη Τζουβάλη.

Επέστρεψα στο Στείρι, για ν’ ακολουθήσω τα βήματα των Εξοδιτών προς το ορεινό Κυριάκι. Το μονοπάτι τού 19^ου αιώνα, που κάποια τμήματά του συμπίπτουν κι εδώ με τον σύγχρονο δρόμο, περνούσε ανατολικά από τη Μονή τού Οσίου Λουκά κι ανηφόριζε στις βορειοδυτικές πλαγιές τού Ελικώνα, για να καταλήξει στο Κυριάκι, που βρίσκεται σε υψόμετρο 760 μέτρων.

Οι Εξοδίτες έφθασαν στο Κυριάκι το μεσημέρι τής 1^ης Μαϊου 1826 και συνέχισαν την πορεία τους νοτιοανατολικά. Το ίδιο βράδυ διανυκτέρευσαν σε τρία σημεία κοντά στον Κορινθιακό, στη Μονή Οσίου Σεραφείμ Δομβούς, στη Μονή Ταξιαρχών και στα Χώστια, τον σημερινό Πρόδρομο. “Εις αυτά τα χωριά” λέει ο Κασομούλης “oύτε ψυχήν δεν ηύραμεν. Έφευγον ωσάν από την οργήν τού Θεού”.

Στο Κυριάκι ο μελετητής τής τοπικής ιστορίας Νίκος Γκώνιας, δάσκαλος για πολλά χρόνια στο χωριό, και ο ταχυδρομικός Χρήστος Μπαμπάς μού έδειξαν τα τμήματα του μονοπατιού, που σώζονται από την περιοχή τού Οσίου Λουκά μέχρι το Κυριάκι. Μαζί επισκεφθήκαμε και τη Μονή τού Οσίου Σεραφείμ Δομβούς, ακολουθώντας μια δύσβατη ορεινή διαδρομή στον Ελικώνα, σε υψόμετρο 1.200 μέτρων, παράλληλη με το μονοπάτι που πέρασαν οι Εξοδίτες, τμήματα του οποίου βλέπαμε στα δυτικά.

Στη Μονή μάς καλοδέχθηκαν οι μοναχοί. Ο πατήρ Λουκάς μάς μίλησε για τον Όσιο Σεραφείμ και την ιστορία τής Μονής, ενώ σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχα με τον ηγούμενο Αρχιμανδρίτη Νεκτάριο Τσεκούρα, ο οποίος απουσίαζε, ενημερώθηκα σχετικά με τη βιβλιογραφία και τους μελετητές τής Μονής.

Στο Κυριάκι αναζήτησα στοιχεία που σώζονται από την εποχή εκείνη και συνδέονται με το πέρασμα των Εξοδιτών. Εντόπισα μερικά, όπως την Τυφλόβρυση, μια βρύση χορταριασμένη σήμερα, στην είσοδο του χωριού, δίπλα στο παλιό μονοπάτι, που μου έδειξε ο Φωκίων Πούλος, επίτιμος πρόεδρος του Ορειβατικού Συλλόγου.

Επίσης, ο Νίκος Γκώνιας με οδήγησε και στην πετρόκτιστη Μεγάλη Βρύση τού χωριού, που υπήρχε και τότε, διαμορφωμένη όμως διαφορετικά. Απέναντί της υψώνεται αναστηλωμένη η παλιά εκκλησία τής Παναγίας, που υπήρχε κι αυτή και λειτουργούσε ως κοιμητηριακός ναός. Ο Νίκος Γκώνιας και ο Δημήτρης Ζαρογιάννης μου έδειξαν ψηλά, στο τέλος τού χωριού, την αρχή τού μονοπατιού που οδηγούσε στη Μονή τού Οσίου Σεραφείμ Δομβούς.

Στο Κυριάκι συνάντησα ακόμη τον συγγραφέα Μπάμπη Παπαλουκά, που μου έδωσε πολλές πληροφορίες για πρόσωπα και γεγονότα τής ευρύτερης περιοχής κατά την Επανάσταση του 1821. Πληροφορίες για τα μονοπάτια που οδηγούσαν στο Κυριάκι μού έδωσαν και ο Παναγιώτης Λιάκος, που έχει μια εξαιρετική ταβέρνα κοντά στο κέντρο τού χωριού, καθώς και οι κτηνοτρόφοι Χρήστος Βγένας και Γιώργος Παππάς.

Πριν αναχωρήσω από το Κυριάκι επισκέφθηκα το “Μουσείο Δασκάλου Νίκου Γ. Γκώνια”, όπου με ξενάγησε ο ίδιος. Πρόκειται για έναν χώρο με πληθώρα εκθεμάτων από την εκπαιδευτική διαδρομή, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αυτού τού σημαντικού δασκάλου, που άφησε έντονο το στίγμα του στους κατοίκους τού χωριού, αφού οι περισσότεροι υπήρξαν μαθητές του.

Από το Κυριάκι προχώρησα προς τα Χώστια, όπου με υποδέχθηκε ο πρόεδρος της κοινότητας Σεραφείμ (Μάκης) Δέδες, ο οποίος μου έδωσε σημαντικές πληροφορίες για το χωριό και το παλιό οδικό δίκτυο με τα μονοπάτια τού 19^ου αιώνα. Την επόμενη μέρα ο ακμαίος, παρ’ όλη την προχωρημένη ηλικία του, Νίκος Σταμάτης, καλός γνώστης των παλιών μονοπατιών, αφού τα περπάτησε πολλές φορές από μικρός, με οδήγησε στο μονοπάτι από το οποίο ήρθαν στα Χώστια οι Εξοδίτες και σημείωσε στον χάρτη τη διαδρομή που ακολούθησαν από τη Μονή τού Οσίου Σεραφείμ Δομβούς μέχρι τα Χώστια, καθώς και τα τοπωνύμια της πορείας τους.

Με τον Νίκο Σταμάτη διανύσαμε ένα μεγάλο τμήμα τής διαδρομής τους κι εντοπίσαμε τα σημεία που συνδέονται με το πέρασμά τους, όπως το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία με τις παλιές τοιχογραφίες, λίγο πριν φθάσουν στα Χώστια, και μέσα στο χωριό τις παλιές βρύσες και την εκκλησία τής Ζωοδόχου Πηγής.

Από τα Χώστια επισκέφθηκα τη Μονή Ταξιαρχών, ένα από τα τρία σημεία όπου διανυκτέρευσαν οι Εξοδίτες το βράδυ τής 1^ης Μαϊου 1826. Η Μονή εγκαταλελειμμένη σήμερα, αλλά συντηρημένη πρόσφατα, διατηρεί όλα τα στοιχεία τού παρελθόντος της. Εδώ διανυκτέρευσε ο Κασομούλης, που καιγόταν από τον πυρετό εκείνο το βράδυ, άρρωστος από το Ζεμενό, όπως μας λέει ο ίδιος, και συνεχίζει: “Την αυγήν συνήλθα και φορτωμένον εις το άλογον με διάβασαν εις Δομπραίναν, οπού είχον στρατοπεδεύσει”.

Στη Δομβραίνα έφθασα κι εγώ ένα βράδυ, όπου με περίμενε ο πρόεδρος της κοινότητας, ο δημοσιογράφος Κώστας Μπούγιας. Μαζί με τον Κώστα Βόζη, που διετέλεσε γραμματέας τής κοινότητας κατά το παρελθόν, με καλοδέχθηκαν και μου έδωσαν πολλές πληροφορίες για τη Δομβραίνα και τον πύργο της.

Ο Πύργος τού Καραϊσκάκη, όπως λέγεται, βρίσκεται πάνω από το χωριό και δεσπόζει στην περιοχή. Όπως αναφέρει ο Κασομούλης ο πύργος συνδέεται με την πορεία των Εξοδιτών, ενώ η Δομβραίνα υπήρξε κομβικό σημείο τής διαδρομής τους εξαιτίας των γεγονότων που διαδραματίστηκαν εκεί. Όταν οι Εξοδίτες βρίσκονταν στο Χρισσό τής Φωκίδας, τέσσερις μέρες πριν φθάσουν εδώ, πήγαν και ενώθηκαν μαζί τους τα λεγόμενα “έξω σώματα”, δηλαδή τα στρατεύματα που δεν πήραν μέρος στην πολιορκία τού Μεσολογγίου και ήταν στρατοπεδευμένα στα Σάλωνα.

Στη Δομβραίνα, λοιπόν, έφθασαν όλοι μαζί και στρατοπέδευσαν πιθανότατα στην εκτεταμένη πεδινή έκταση που απλώνεται μπροστά στο χωριό. Όμως, εδώ ήρθαν κλαίγοντας έως 50 χωρικοί από τη γύρω περιοχή, ζητώντας τα ζώα μεταφοράς και τα κοπάδια τους, που τα είχαν αρπάξει κυρίως τα “έξω σώματα”. Οι οπλαρχηγοί συγκεντρώθηκαν στον πύργο και εξετάζοντας το θέμα βρήκαν έως 3.000 πρόβατα κλεμμένα. Αγανακτισμένοι υπερασπίστηκαν το δίκαιο των πολιτών, απειλώντας ότι, αν δεν τα επιστρέψουν αμέσως, θα κτυπηθούν μαζί τους. Άλλοι τα επέστρεψαν, άλλοι όμως όχι. Τότε οι στρατηγοί των Εξοδιτών θέλησαν να αλλάξουν πορεία, αφού χωριστούν τα δύο στρατεύματα. Αντί να συνεχίσουν για τα Μέγαρα και τον Ισθμό, αποφάσισαν να περάσουν με πλωτά μέσα απέναντι, στην Περαχώρα, στον Κορινθιακό, για να μη μπορέσουν να πάρουν μαζί τους κανένα ζώο οι άρπαγες. Έτσι, οι Εξοδίτες μπήκαν στα πλοιάρια δίχως ζώα, τα οποία περίμεναν να τα παραλάβουν οι ιδιοκτήτες τους, ενώ τα “έξω σώματα” συνέχισαν με τα περισσότερα κλεμμένα ζώα για την Πελοπόννησο από την ξηρά.

Ο Μάκης Εξαρχόπουλος μπροστά στον Πύργο τού Καραϊσκάκη στη Δομβραίνα.

Ο όρμος τού Αγίου Ιωάννη, απ΄ όπου με πλωτά μέσα οι Εξοδίτες πέρασαν απέναντι, στην Περαχώρα.

Τα Χώστια, όπου διανυκτέρευσαν οι Εξοδίτες.

Με τον πρόεδρο της Δομβραίνας Κώστα Μπούγια επισκέφθηκα τον πύργο, που είναι κτίσμα πιθανόν του 18^ου αιώνα, με κάτοψη σε σχήμα οκτώ και τρία επίπεδα εσωτερικά, με πολλές πολεμίστρες σε κάθε επίπεδο. Ο ίδιος με οδήγησε και στο μικρό λιμανάκι στον Κορινθιακό, στον όρμο τού Αγίου Ιωάννη, απ’ όπου οι Εξοδίτες πέρασαν απέναντι, στην Περαχώρα. Πρόκειται για έναν μικρό, όμορφο όρμο με λίγα σπίτια και μια ωραία ταβέρνα, που ο ιδιοκτήτης της Γιώργος Κιοσέογλου μου έδωσε σημαντικές πληροφορίες για το λιμανάκι και την περιοχή του.

Εδώ ολοκληρώθηκε η έρευνά μου στη Βοιωτία. Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω θερμά για την ουσιαστική συμβολή τους όσους προανέφερα. Ένα μεγάλο ευχαριστώ για την ευγενική φιλοξενία τους στον Δήμαρχο Διστόμου – Αράχωβας – Αντίκυρας Γιάννη Σταθά, στον Δήμαρχο Λεβαδέων Γιάννη Ταγκαλέγκα και στον Δήμαρχο Θηβαίων Γιώργο Αναστασίου. Ευχαριστώ πολύ τον πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου τού Δήμου Διστόμου – Αράχωβας – Αντίκυρας Γιώργο Αγγελόπουλο, καθώς και τον υπεύθυνο του Γραφείου Τύπου τού Δήμου Λεβαδέων, δημοσιογράφο Ανδρέα Σταματάκη, για την πολύτιμη συμβολή τους στη φιλοξενία και στην επικοινωνία μου με τοπικούς μελετητές.

Ευχαριστώ, ακόμη, τον καθηγητή Μιχάλη Λυμπεράτο, συγγραφέα και ιστορικό για τη γόνιμη συνάντηση που είχαμε στη Λιβαδειά. Ευχαριστώ επίσης τον Δημήτρη και τη Γαρυφαλλιά Αγγέλου, ιδιοκτήτες τού πανέμορφου ξενώνα “Δίανθος” με τη σπιτική ζεστασιά, στο Κυριάκι, για την επιπλέον φιλοξενία που μου πρόσφεραν όταν απαιτήθηκε από τις ανάγκες τής έρευνας.

Ιδιαίτερα, ευχαριστώ τον δημοσιογράφο τού Γραφείου Τύπου τής Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, Λάμπρο Ρόδη, για την άρτια οργάνωση της επίσκεψής μου στους Δελφούς και στη Βοιωτία, όπως και τη δημοσιογράφο Άννα Σταφιδά από το Χρισσό, που πρώτη συνέβαλε πολύπλευρα στην έρευνά μου στη Φωκίδα και στη Βοιωτία.

Τέλος, ευχαριστώ πολύ κι εσάς, που μου κάνετε την τιμή να δημοσιεύσετε την ερευνητική μου πορεία στη Βοιωτία, ώστε να ενημερωθούν οι αναγνώστες σας για τη διέλευση των ηρώων τής Φρουράς τού Μεσολογγίου από τον τόπο σας».

Μάκης Εξαρχόπουλος

orchomenos-press.blogspot.com