Του Γιάννη Γαϊτάνη
Πολύ γνωστός είναι ο ένδοξος ρόλος που διαδραμάτισε στην αιτωλική εκκλησιαστική ιστορία η Ναύπακτος. Η παραθαλάσσια αυτή πρωτεύουσα της ανατολικής Αιτωλίας πρώτη δέχτηκε τον Χριστιανισμό και από τον 2ον κιόλας μ.Χ. αιώνα έγινε έδρα Μητροπόλεως, που διατηρήθηκε μέχρι των οψίμων χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Όμως παρά την πρώϊμη τούτη ανάπτυξη και άνθιση του Χριστιανισμού σ’ αυτή, όπου δεν ήταν δυνατόν, παρά να ιδρύθηκαν παλαιοχριστιανικά μνημεία κτισμένα με το έν χρήσει κατά την πρωτοχριστιανική εκείνη περίοδο αρχιτεκτονικό σχέδιο της βασιλικής, εν τούτοις ο χρόνος δεν της επεφύλαξε την τύχη να διατηρήση όρθια ιερά χτίσματα της εποχής. Εκτός από δύο ναούς κτισμένους πάνω στον γνωστότατο ορεινό όγκο της Βαράσοβας, τον Άγιο Νικόλαο και την Παναγία την Παναξιώτισσα, και αναγομένους κατά τον καθηγητή Α.Κ. Ορλάνδο στο δεύτερο ήμισυ του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα, όλα τα χριστιανικά της μνημεία είναι πολύ μεταγενέστερα, αναγόμενα μεταξύ του 15ου και 17ου αιώνα, καθώς ασφαλέστατα και αδιάψευστα μαρτυρούν οι σωζόμενες κτητορικές επιγραφές τους.
Ο πολιτισμός που ήκμαζε επί Τουρκοκρατίας στα ορεινά μέρη όπου ο φόβος του δυνάστου ήταν ανύπαρκτος και ακριβώς γι’ αυτό η πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα του Γένους είχε μεταπηδήσει πάνω σ’ αυτά, επέτρεψε να κτισθούν ένα πλήθος μοναστήρια στα οποία κατέφευγαν οι κατατρεγμένοι ραγιάδες για να σώσουν την ψυχή τους και την αγιασμένη παράδοση της Ορθοδοξίας.
Ένας κόσμος ταπεινών και άσημων κτιστών, αγιογράφων, δωρητών και μοναχών φιλοτιμήθηκαν να κοσμήσουν δια δικών τους χρημάτων με τοιχογραφίες, με ξυλόγλυπτα τέμπλα, με εικόνες τους ναούς, που πύργωναν σε σοφά διαλεγμένες τοποθεσίες. Σ’ αυτόν το κόσμο ελαχίστων τέτοιων κτισμάτων της Ναυπακτίας, καλούμε παρακάτω τους αναγνώστες μας.
1. Μοναστήρι της Κοζίτσας.
Η Κοίμησις της Θεοτόκου της Κοζίτσας, η επονομαζομένη Αμπελακιώτισσα, είναι το κυριότερο μοναστήρι του τόπου και ό,τι είναι για την Δυτική Ρούμελη η Προυσιώτισσα. Από αυτό έχουμε τις εξής επιγραφικές μαρτυρίες:
α) Πάνω από την κυρία είσοδο και σε εντοιχισμένη πλάκα είναι χαραγμένη η επιγραφή: “Ανεκαινίσθη ο ιερός και πάνσεπτος Ναός της υπεραγίας Θεοτόκου αμπελακιωτίσσης – Κοζίτσης, ηγουμενεύοντος του Θεοφίλου Παππαλόγη και συμβούλων όντων των Γερασίμου Κωνσταντίνου, Καλλινίκου Ιωάννου και Νικοδήμου Γερονικολού ιερομονάχων, αωμζ’ (1847), Απριλίου α’. Το παλαιόν έτος της εκκλησίας 1456”.
β) Στον χρυσοκέντητο επιτάφιο της Κοζίτσας, ανώτερης καλλιτεχνικής αξίας από εκείνον του Αιτωλικού, είναι η επιγραφή: “Σκήνος άγιον· Επαρχίας Λιδωρικίου Μονής τε της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, εις χωρίον Κοζίτσα τούνομα, συνδραμόντος μεν Δαμασκηνού ιεροδιακόνου· πόνος Μαριώρας· αψλε’ (1735)”.
γ) Άλλη επιγραφή σε ξυλόγλυπτον με λεπτότατες παραστάσεις Αγίων αργυρωμένο σταυρό απομνημονεύει: “Δια χειρός χρυσοχόου Δαμιανού, αψλβ’ (1792)”.
δ) Η με οστά αγίων λειψανοθήκη, δώρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, φέρει την επιγραφή: “Τιμοθέω τω και Ηγουμένου 1740”.
ε) Εξωτερικά το Άγιο Βήμα του ναού σκεπάζεται από τα κλαδιά της θαλερής βαλανιδιάς, που πάνω της βρέθηκε, κατά την παράδοση, αυτομετατοπισμένη για λόγους ασφαλείας από τα Θεσσαλικά Αμπελάκια η εικόνα της Παναγίας. Δένδρο έκτοτε ιερό και γι’ αυτό στην ρίζα του εντοιχίστηκε τον Αύγουστο του 1935 μαρμάρινη πλάκα, που διαιωνίζει το γεγονός με την εξής επιγραφή: “Επί της δρυός ταύτης τη 15-8-1456 ώφθη η σεπτή εικών, διωκομένη εκ των Αγαρηνών”.
στ) Γύρω στην αργυρωμένη και επιχρυσωμένη με καλλιτεχνική παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου αιδέσιμη χείρα του αγίου Πολυκάρπου αναγράφεται με κεφαλαία γράμματα το γνωστό: “Πνεύμα Άγιον επελεύσεται επί Σε και δύναμις Υψίστου επισκιάσει Σοι. 1792 Μαΐου. Αύτη η χείρ του ιερομάρτυρος Πολυκάρπου Επισκόπου Σμύρνης, κειμήλιον της Αμπελακιωτίσσης Μονής Κοζίτσης. Δι’ εξόδων οσιωτάτου Γρηγορίου ιερομονάχου Πλατανιώτου και δια χειρός Παναγιώτου Δαμιανοπούλου Κοζιτσιάνου χρυσοχόου”.
ζ) Στο κάλυμμα της πολυτελούς λάρνακος, που φυλάσσονται τα άγια και ιερά λείψανα του Αγίου Πολυκάρπου, βρίσκεται η επιγραφή: “αψιβ’ (1792), Νοεμβρίου α’. Δέησις προς τον Άγιον Πολύκαρπον του οσιωτάτου Γρηγορίου και των συναδέλφων αυτού Αρσενίου, Νεοφύτου και Ανανίου, εκ Μονής Κοζίτσης. Η κοίμησις της Θεοτόκου της Αμπελακιωτίσσης – Έργον Ν. Δαμιανού, εκ Κοζίτσης”.
2. Αγία Βαρβάρα – Αμπελακιώτισσας.
Η σωζομένη κτητορική επιγραφή της αναφέρει τα εξής: “ΑΨΜΘ (1749). Ανηγέρθη και ανοικοδομήθη η παρούσα επισκοπή δι’ επιμελείας του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Λοιδωρικίου Κυρίου Κυρ-Ιακώβου”.
3. Άγιος Αθανάσιος – Περίστας.
α) Εντοιχισμένη πλάκα φέρει ως κτητορική ασφαλώς χρονολογία το έτος “1738”.
β) Στο παλαιάς εργασίας ξυλόγλυπτο τέμπλο του άλλη κεφαλαιογράμματη επιγραφή απαθανατίζει τα εξής: “το παρόν φεδρόν έργον έγινε εν έτει, ΑΨΜΗ’ (1748).”
4. Άγιος Νικόλαος Πλατάνου
Σε παλιό κατάστιχο του ναού όπου καταχωρίζονταν όσοι πρόσφερναν χρηματική βοήθεια στην εκκλησία, καταγράφονται και τα εξής: “1841, Μαγίου 3, επέρασε ο μεγαλιότατος βασιλέας όθονας πρότος της Ελλάδος με την βασίλισσα αμαλία εις την πόλιν μας Πλάτανον και έδοσε δια βοήθειαν της εκκλησίας αγίου νικολάου δραχμές πεντακόσιες, αριθ. 500”.
Στοιχεία, σαν τα παραπάνω, διαφωτίζουν την τέχνη και την ιστορία κάθε περιοχής, αλλά και βοηθούν την έρευνα να γνωρίση και τοπικές σχολές και καλλιτεχνικές ακόμα μετακινήσεις. Γι’ αυτό καθένας που ενδιαφέρεται και πονάει για την ιστορία του τόπου του, ας αντιγράψει πιστά όλες τις τέτοιες παλαιές επιγραφικές μαρτυρίες και ας τις στείλη κάπου για δημοσίευση ή ας τις εμπιστευθεί κάπου, στην Ιερά Μητρόπολη π.χ., προς φύλαξη. Η ορεινή και δυσπρόσιτη Ναυπακτία, έχει ασφαλώς πολλά άγνωστα και απαρατήρητα μοναστήρια, όπως και ολόκληρη η Δυτ. Ρούμελη. Και όλ’ αυτά τα ταπεινά εξωκκλήσια είναι γεμάτα από ενδιαφέρουσες επιγραφικές ενδείξεις, που ολοένα πέφτουν στην λήθη. Οι εφημέριοι των ενοριών οι διδάσκαλοι των χωριών, άλλοι πνευματικοί άνθρωποι της υπαίθρου μας ας κινηθούν προς τον ωφέλιμον αυτόν τομέα, πριν χαθούν και όσα ίχνη τους επιζούν ακόμα.
